د. عه‌بدولموته‌ڵب ره‌فعه‌ت سه‌رحه‌ت*

 

پێناسەى بەبیابانبون بەپێی رێککەوتننامەی نەتەوە یەکگرتوەکان بۆ بەرەنگاربونەوەی بەبیابانبون، واتا تێکچونی زەوی لە ناوچە وشک و نیمچە وشکەکاندا کە لە ئەنجامی هۆکاری جۆراوجۆرەوە دروست دەبێت، لەوانە گۆڕانی کەشوهەوا و چالاکییەکانی مرۆڤ. ئەم پرۆسەیە پرۆسەیەکە کە بە قۆناغ لە دواى قۆناغ رودەدات و یەکێکە لەو دیاردانەى کە بە دیاردەى خزان (خشۆک) ناسراوە کە بەبەردەوامى بەرەو ناوچەکانى تر هەنگاودەنێت. 

 

لە ئەنجامی چالاکییەکانی مرۆڤە وەک فراوانبونی شارەکان، گۆڕینى رەگەزى زەوییە کشتوکاڵییەکان بۆ بازرگانى و نیشتەجێبون، بڕینى دارستانەکان، گۆڕانی کەشوهەوا و دواتر وشکەساڵی درێژخایەن و لافاو، ئەبێتە هۆى تێکچون یا خراپبونی کواڵیتى خاک (تێکچونى بەپیتى خاک) و کەمی روپۆشی روەکى و کەمی بەرهەمی کشتوکاڵی. ئەم دیاردەیە پێشتر مەترسی لەسەر نیوەگۆی باشورى زەوى هەبو، بەڵام لە ئێستادا مەترسی لەسەر نیوەگۆی باکوریش دروست کردوە. لەلایەکى ترەوە، وشکەساڵی بریتییە لە نەبونی یان کەمی بارانبارین لە ماوەیەکى دیاریکراودا. وشکەساڵی درێژخایەن و دوبارەبونەوەی دەبێتە هۆی تێکچونی زەوییە کشتوکاڵییەکان و دواتر بەبیابانبون، چونکە زەوییە کشتوکاڵییەکان لە سینکى کاربۆنەوە (وەرگرى کاربۆن)ـەوە ئەگۆڕێ بۆ دەرپێنەرى کاربۆن، واتا زەوییە کشتوکاڵییەکان لە برى ئەوەى هۆکارێک بن بۆ کەمکردنەوەى کاربۆن لە بەرگى هەوایى دەبنە سەرچاوەیەک بۆ زیادبونى کاربۆن. نزیکەى 40% گۆى زەوى لە ژێر مەترسی بەبیابانبوندایە و کاریگەرى لە سەر زیاتر لە نیوەى دانیشتوانى سەر زەوى دروستکردوە. رۆژ لەدواى رۆژ ئەم دیاردەیە زیاتر پەرەدەسێنێت و بڵاودەبێتەوە بە هۆى گەرمبونى جیهانى (قەتیسبونى گەرما). بۆیە لە هەر چرکەیەکدا هاوتای چوار یاریگای تۆپی پێ زەوی كشتوكاڵی تەندروست تێکدەچێت و دوچارى بەبیابانبون ئەبێتەوە، کە ساڵانە دەکاتە زیاتر لە 100 ملیۆن هێکتار و لە جیهاندا زیاتر لە 50 ملیۆن کەس دوچارى کۆچى ژینگەیی بونەتەوە بە هۆى دیاردەى بەبیابانبون. 

 

لە عێراق و بەشێک لە هەرێمى کوردستاندا ئەم دیاردەیە بە یەکێک له گەورەترین ئاستەنگە ژینگەییەکانی بەردەم وڵات دادەنرێت. چەندین هۆکار هەن کە وایکردوە دیاردەى بەبیابانبون لە عێراق وهەرێم زیاتر دەرکەوێت گرنگترینیان گۆڕانی کەشوهەوا، بەرزبونەوەی پلەکانی گەرما و دابەزینی رێژەی بارانبارین یا تێکچونى ریتم و هاوسەنگى یا ناڕێکى لە دابارین، بەتایبەتی دوبارەبونەوەی وشکەساڵی و درێژبونى ماوەى نێوان بارانەکان و خاکى عێراق و بەشێک لە خاکى هەرێمى کوردستان بەتایبەتى ناوچەى گەرمیان و دەشتى هەولێر گونجاو و ئامادەن بۆ بەبیابانبون لەبەر هەندێك هۆکارى تایبەت کە بریتین لە شێوازە کشتوکاڵییە زیانبەخشەکان، وەک زیادەڕۆیی لە ئاودێریکردن و لابردن و سوتاندنى روپۆشی روەک و گۆڕینى رەگەزى زەوییە کشتوکاڵییەکان (بەتایبەتى لە کوردستان)دا بۆ بازرگانى ونیشتەجێبون، له‌گه‌ڵ سوێرى یا شۆرەکات (بەتایبەتى لە باشورى عێراق) کە ئەمانەش هۆکارى زۆر مەترسیدارن بۆ بەبیابانبون. له‌پاڵ ئه‌مانه‌شدا زیانەکانی ململانێ و شەڕەکانی عێراقیش هۆکاربون لە گەورەتربونی ئەم دیاردەیە.

 

لەلایەکى ترەوە دۆخی ئاوی عێراق تا کۆتایى نەوەدەکان و سەره‌تاى دوهەزارەکان زۆر سەقامگیر بو، بەڵام دوای ئەوە رۆژ لە دواى رۆژ سەرچاوەکانى ئاو و داهاتى ئاوى لەدەستداوە، ئەمەش بەهۆی سیاسەتی وڵاتانی دراوسێ بەرامبەر بە عێراق، جگە لە گۆڕانى کەشوهەوا و بەرزبونەوەی پلەی گەرما و کەمی رێژەی بارانبارین، کە هەمو ئەوانە عێراقی خستتە ریزی ئەو وڵاتانەی کە بەدەست توندترین قەیرانی ئاوەوە دەناڵێنن.

عێراق پێشتر خاوەن زیاتر لە 75 ملیار م3 ئاو بو لە بەنداو و زۆنگاوه‌كان، بەڵام لە چەند ساڵى رابردودا چەند جارێک دابەزى بۆ کەمتر لە 10 ملیار م3. و پێشتر ساڵانە زیاتر لە 20 ملیار م3 داهاتى روبارى دیجلە بو و زیاتر لە 40  ملیار م3 داهاتى روبارى فورات بو، بەڵام لە ئێستادا داهاتى هەردو روبار دابەزیوە بۆ کەمتر لە  5 ملیار م3 بۆ دیجلە و کەمتر لە 9 ملیار م3 بۆ فورات. ساڵانە عێراق زیاتر لە 100 هەزار دۆنم زەوى کشتوکاڵى لەدەستدەدات بە هۆى سوێرى و بەبیابانبونەوە، لە ساڵى 1990ـه‌وه‌ تاوەکو ئێستا عێراق نزیکەى 27 ملیۆن دۆنم زەوى کشتوکاڵى لەدەستداوە، واتا زیاتر لە 50% زەوییە کشتوکاڵییەکانى عێراق. تا ئێستا بیرۆکەى کۆکردنەوەى ئاو (دروێنەى ئاو) لە عێراق وهەرێمى کوردستان لە چوارچێوەى قسەکردن و بەڵێن دەرنەچونە. 

 

بەبیابانبون لە عێراق و بەشێک لە هەرێمى کوردستان چەندین کاریگەری نەرێنی هەبوە، دیارترینیان دابەزینی بەرهەمی زەوییە کشتوکاڵییەکان، تێکچونی سەرچاوەکانی ئاو، تێکچونى ئاسایشی خۆراک، زیادبونی رێژەی هەژاری لە ناوچە زیانلێکەوتوەکان، تێکچونی ئیکۆسیستەمەکان و جۆراوجۆری زیندوەران، شەپۆلی کۆچی ناوخۆیی و دەرەکی دانیشتوان بۆ گەڕان بەدوای سەرچاوەی باشتر، له‌گه‌ڵ زیادبونی مەترسییە تەندروستی و ژینگەییەکان بۆ کۆمەڵگا ناوخۆییەکان.

 

لەئێستادا عێراق وهەرێمى کوردستان روبەڕوی شەڕێكى وشکەساڵی بونەتەوە، چونکە لە دواى ساڵى 2000ـه‌وه‌ بەبەراورد لە گەڵ سەدەى رابردو، عێراق زۆرترین جار روبەڕوی وشکەساڵى بوەتەوە، بەتایبەتى لە هەرێمى کوردستاندا لە ماوەى پێنج ساڵى رابردودا سێ ساڵ وشکەساڵى بوە. بۆیە ئەمە کاریگەرى راستەوخۆى دەبێت لە سەر کەرتی کشتوکاڵ و ئاوی خواردنەوە و ئاوی ژێرزەوی و مەترسی لەسەر ژیانى دانیشتوان دروست دەکات. 

 

یەکێکى تر لە ئاڵەنگارییەکى گەورەکان كە روبەڕوی عێراق وهەرێمى کوردستان بوەتەوە وشکەساڵییە کە لە ساڵانی داهاتودا رەنگە زیاتر روبدات. ئەم وشکەساڵییە دەرئەنجامی گۆڕانکارییەکانى کەشوهەوا و سیاسەتە ئاوییە چەوتەکانى تورکیا و ئێرانە کە پێشێلکارییەکى زۆر گەورەیان کردوە لە سەر سەرچاوەکانى ئاوى عێراق. ولە ئەگەرى بەردەوامبونى ئەم دۆخە ئەوە عێراق وهەرێمى کوردستان روبەڕوی کارەساتێکی ژینگەیی زۆر گەورەتر دەبێتەوە.

 

گرنگترین کار لە ئێستادا بۆ روبەڕوبونەوەى دیاردەى بەبیابانبون و وشکەساڵى، بڵاوکردنەوەى زانیارییە دەربارەى گۆڕانى کەشوهەوا و لێکەوتەکانى. چەندین رێگا هەیە بۆ بەرزکردنەوەی ئاستی هۆشیاری ژینگەیی لە کۆمەڵگە بۆ کەمکردنەوەی کێشەی بەبیابانبون لە عێراقدا، لەوانە: پرۆگرامی پەروەردەیی و هۆشیاریی لە پرۆگرامەکانی قوتابخانە و زانکۆکاندا. هەروەها سازدانی سیمینار و وۆرکشۆپ بەمەبەستى هۆشیارکردنەوەی خەڵک سەبارەت بە هۆکارەکانی بەبیابانبون و رێگاکانی خۆپاراستن لێی. بەکارهێنانی میدیا (تەلەفزیۆن، رادیۆ، رۆژنامە و ماڵپه‌ڕ و تۆڕه‌ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان) بۆ بڵاوکردنەوەی زانیاری ژینگەیی هەنگاوێکی گرنگە بۆ کارکردن لەسەر کەمکرنەوەى ئاسەوارەکانى ئەم دیاردەیە.

بۆیە گرتنەبەری ئەم ستراتیژانە یارمەتیدەر دەبێت بۆ بەرزکردنەوەی هۆشیاری ژینگەیی لای دانیشتوانی ناوچەکە و پاڵنەریان دەبێت بۆ بەشداریکردن لە کەمکردنەوەی بەبیابانبون.

 

هەروەها بۆ کەمکردنەوەی بەبیابانبون پێویستە چەندین رێکار و بەرنامەى جیددى وپراکتیکى بگیرێتەبەر وەکو: دروستکردنى دارستان وپشتێنەى سەوز، بەڕێوەبردنی زەوییە کشتوکاڵییەکان بەشێوەیەکى زانستى وپاراستنیان و نەگۆڕینى رەگەزەکانیان، پەرەپێدانی شێوازە کشتوکاڵییە بەردەوامەکان، کارامەیی لە بەکارهێنانی ئاو بەتایبەتى بۆ کشتوکاڵ، له‌گه‌ڵ بەرزکردنەوەی ئاستى چاودێریی و هەڵسەنگاندنی ژینگەیی. 

 

ده‌بێت ئەوە بزانین کە بەرەنگاربونەوەی بەبیابانبون لە عێراق وهەرێمى کوردستاندا ئالەنگارییەکى گەورەیە کە پێویستی بە هەوڵی هاوبەش هەیە لەلایەن حکومەت و کۆمەڵگەی مەدەنی و رێکخراوە ژینگەیی ناوخۆییى و نێودەوڵەتییەکانەوە، بەمەبەستى دۆزینەوەى چارەسەری بەردەوام و درێژخایەن.

 

 

* مامۆستای زانکۆی گەرمیان و پسپۆڕی ئاو و ژینگە