محەمەد حسێن

 

لە عێراقدا پێویست بوو بەهای دینار بەرامبەر دۆلار نەگۆڕێت، چونکە هێشتا نرخی فەرمی ئاڵۆگۆڕ ($١=١٣٢٠دینار) هەر وەک خۆی ماوە، بانکی ناوەندیش نە دەستکاری کردووە، نە لەم ساڵدا (بەلای زۆرەوە) دەستکاری دەکات. بەڵام ئەوەی کە گۆڕاوە بەهای دۆلارە لە بازاڕە نافەرمیەکەدا بەرامبەر دینار کە لە نزیکەی ١٥٠٠ دینار بۆ هەر یەک دۆلار، کەم بۆتەوە بۆ ١٤٥٠؛ بە نزیکەی ٣%ی بەهاکەی لەدەستداوە. 

 

لێرەدا پرسیارەکە ئەوەیە کە ئەم گۆڕانکاریە چۆن رویدا: سەرەتا بائەوەمان لە بیربێت کە دۆلاری ئەمریکی لە سەرەتای ئەم ساڵەوە نزیکەی ٩%ی بەهاکەی لەدەستداوە لە بەرامبەر دراوە بیانیە هاوتاکانیدا، وەک یۆرۆ و پاوەندی بەریتانی، ئەمەش دەرەنجامێکی ئاسایی گرفت و کێشەو دراماکانی سەرۆک ترامپە، بەتایبەتی شەڕە بازرگانیەکەی ئەم دواییەی. ئەمە نزمترین ئاستی بەهای دۆلارە کە لە ٣ ساڵی رابردوودا پێی گەیشتبێت. 

 

بەڵام لەوەناچێت ئەمە هۆکارێکی زۆر کاریگەر و راستەوخۆبێت بۆ دابەزینی بەهای دۆلار بەرامبەر بە دیناری عێراقی، چونکە دینار لە بەرامبەر یۆرۆ و پاوەندی بەریتانیش هەر بەرز بۆتەوە بەهەمان ئەندازە، یان بە جیاوازییەکی زۆر بچوکەوە. 

 

کەواتە دەبێت بۆ هۆکارە ناوخۆییەکان بگەڕێین، کە من وای دەبینم لەم چوار خاڵەدا کۆبۆتەوە: 

 

یەکەم: دابەزینی بەهای دۆلار بەرامەبەر دراوەکانی تر لە ئاستی نێودەوڵەتیدا ترسی لای عێراقیەکانیش دروست کردووە، رەنگە خەڵکێک هەبێت دینارەکانی نەکاتە دۆلار بۆ ئەوەی هەڵیان بگرێت (وەک ئەوەی جاران دەیانکرد)، لە کاتێکدا ئابوری ئەمریکاو جیهان لە سایەی شەڕە بازرگانیەکانی ترامپەوە توشی ناسەقامگیری و نادڵنیاییەکی زۆر بووە. متمانەی بە دۆلار و قەواڵەکانی بانکی ناوەندی ئەمریکا کەمکردۆتەوە. دوور نیە دابەزینی بەهای دۆلار بەرامبەر درواکانی تر رۆڵێکی هەبووبێت لە کەمکردنەوەی خواست لەسەری لە ناو عێراقیشدا. لە ئاستی جیهاندا وردە وردە خەڵک دەسڵەمێتەوە لەوەی کە سامانەکەی بە دۆلار هەڵبگرێت و وەک پەناگەیەکی ئارام پەنای بۆبەرن.  

 

دووەم: لە مانگی ٢\٢٠٢٥ەوە وەزارەتی دارایی عێراقی دەستی کردووە بە فرۆشتنی قەواڵەی دارایی بە سودی ٨% و ١٠%، ئەمەش بۆ ئەوەی بڕێکی زۆری ئەو دینارانەی لای خەڵکە لێیان وەرگرێت و کێشەی بێپارەیی (کەمی سیولە)ی پێ چارەسەر بکات. حکومەتەکەی سودانی داهاتە نەوتیەکانی کەمبۆتەوەو ناچارە بۆ دابینکردنی خەرجیەکانی قەرز بکات، ئەمەش میکانیزم و فێڵێکی داراییە بۆ دەستکەوتنی قەرزی ناوخۆیی. ئەم سودە زۆرە وای کردووە خەڵکانێک دۆلارەکانیان بفرۆشن بە دینار و قەواڵەکانی وەزارەتی دارایی پێ بکڕن. بەمەش هەم خواست لەسەر دینار بەرز بۆتەوە، هەم خستنەڕوی دۆلاریش زیادی کردووە.

 

سێهەم: حکومەتی فیدراڵی عێراق، کە گەورەترین سەرچاوەی دینارە بۆ ناو بازاڕەکە، تەمویلی زۆربەی پرۆژەکانی راگرتووە بەهۆی نەبوونی سیولەوە، هێشتا خشتەکانی یاسای بودجەی سێ ساڵەی بۆ ٢٠٢٥ تازە نەکردۆتەوەو یاساکەی هەموار نەکردۆتەوە. ترس هەیە لەوەی هەر نەیشی کات، تەنانەت ترس هەیە لەوەی کە بۆ ساڵی ٢٠٢٦یش یاسای بودجەی نەبێت بە هۆی دینامیکیەتەکانی هەڵبژاردن و خاوخلیچکی پێکهێنانی حکومەتی داهاتوی عێراق کە رەنگە تا ساڵی ٢٠٢٧ بڕوات. ئینجا ئەمە چی دەگەیەنێت بۆ بازاڕی دۆلار و دینار؟ زۆر بەکورتی، بڕی ئەو پارەی پێشتر بە هۆی پرۆژەکانی حکومەتەوە دەهاتە بازاڕەوە یان تەواو راگیراوە، یان زۆر کەمبۆتەوە. ئەمەش بۆتە هۆی کەمکردنەوەی بڕی خستنەڕوی دینار. بەپێی یاسای بودجەی ٢٠٢٤، پرۆژەکانی وەبەرهێنانی کەرتی گشتی زیاتر لە ٥٤ ترلیۆن دیناری دەوێت (٢٦% هەموو خەرجیەکانی دەوڵەت). 

 

چوارەم: بەهۆی نەبوونی یاسای بودجەو کەمبونەوەی داهاتە نەوتیەکانی دەوڵەتەوە (کە دەرەنجامی دابەزینی نرخی نەوتە لە بازاڕە جیهانیەکاندا)، وا دیارە حکومەتی عێراق ئەیەوێت بە پێی یاسای ١\١٢، هەموو مانگێک ١\١٢ی خەرجیەکانی ساڵی رابردوو خەرج بکات بۆ موچەو پێداویستیە کارگێڕیەکان، بەمەش پرۆژەکانی کەرتی گشتی هەڵدەپەسێردرێن و بڕێکی زۆری سیولەی بازاڕ و کەرتی تایبەت وشک دەکات. مەترسی ئەوەش هەیە کە هەر بەم میکانیزمی ١\١٢ ئەم ساڵ و ساڵی داهاتویش پاڵ-پێوەبنێن و لە ئەنجامدا حکومەت خۆی بدزێتەوە لە پارەدارکردنی ئەو پرۆژە ژێرخانیانەی کە لە یاسای بودجەدا پارەی بۆ تەرخانکراوە.

 

لە کۆتاییدا، گرنگە بزانین کە بەهای دینار و دۆلار لە عێراقدا لەم هەڵبەزو دابەزەی ئێستای بەردەوام دەبێت پێ-بە-پێی ئاماژەکانی بازاڕی نەوتی جیهانی، نیگەرانیەکان لە خاوبونەوەی گەشەی ئابوری دنیا و (عێراقیش بە تایبەتی)، تەنگژەو ناسەقامگیریەکانی سیستەمی بازرگانی جیهان ( بەتایبەتی لە نێوان چین و ولایەتە یەکگرتوەکانی ئەمریکا)، دواجاریش دەرەنجامی دانوستانە ئەتۆمیەکانی ئێران و ئەمریکا. هاوکات چۆنیەتی ئیدارەدانی دارایی گشتی عێراق و وەڵامدانەوەی بۆ ئەم تەنگژانە کاریگەرییان دەبێت لەسەر بازاڕی ئاڵوگۆڕی دینار-دۆلار. هەموو ئەم فاکتەرانەش وایکردووە مەحاڵ بێت کەس پێشبینی ئاست و بڕی ئەم هەڵ-بەزو-دابەزە بکات.