رادیۆى ده‌نگ
یه‌كه‌ى چاودێری حكومه‌تى خۆجێی گه‌رمیان، راپۆرتێكى له‌باره‌ى كه‌رتى ئاوی ژێرزه‌وی له گه‌رمیان و ئه‌و كێشه و كه‌موكورتییانه‌ى له ئیداره‌دانى ئه‌م كه‌رته‌دا هه‌یه، بڵاوكردوه‌ته‌وه.
كلیك لەم فایلەی خواره‌وه بكه بۆ خوێندنه‌وه‌ى راپۆرته‌کە به شێوازى (PDF).
له‌میانه‌ى راپۆرته مانگانه‌ییه‌كانى دا، یه‌كه‌ى چاودێری حكومه‌تى خۆجێی گه‌رمیانى سه‌ر به رادیۆی ده‌نگ، له چوارچێوه‌ى پرۆژه‌كانى رادیۆكه‌دا به پاڵپشتى سندوقی نیشتمانى بۆ دیموكراسی NED، راپۆرتێكى له‌سه‌ر كه‌رتى ئاوی ژێرزه‌وی بڵاوكردوه‌ته‌وه، كه تیایدا له‌سه‌ر زارى به‌رپرسان و شاره‌زایان و كه‌سانى ئه‌كادیمی و هه‌روه‌ها هاوڵاتیانیشه‌وه، ورده‌كاریی كێشه‌كانى ئه‌م كه‌رته‌ى خستوه‌ته‌ڕو.
ده‌قی راپۆرته‌كه له خواره‌وه ده‌خوێننه‌وه.
راپۆرتی: ئیداره‌دانى حکومەت بۆ ئاوی ژێرزەوی له گه‌رمیان
یه‌شى یه‌كه‌م: سه‌رچاوه‌كانى ئاوی ژێرزه‌وی و جۆر و ئاست و قه‌باره‌یان
1. ئاوی ژێرزەوی چیە؟
ئاوی ژێرزەوی ئەو ئاوەیە کە لەژێر روکەشی زەوی و بەدیارییکراوی لەنێو کونە بۆش و خۆڵییەکان و لە نێو جێگا شکاوەکانی دا بونی هەیە، هەرکاتیک ئاوی سەرزەوی دەچێتە نێو قوڵایی خاکەوە ئەوابە ئاوی ژێرزەوی پێناسەدەکرێت، لەو کاتەشدا بەسەر سێ چین دا دابەشدەکرێت:
یەکەم: ناوچەی نەخوساو. هیچ ئاوێك لەنێو کەلێنەکانی خاکەکە بەدی ناکرێت.
دوەم: ناوچەی خوساو. ئەو ناوچەیەیه كە تێرە لەئاو.
سێیه‌م: هێڵی جیاکەره‌وەش لە نێوان هەردو زۆنەکە پێی دەوترێت ئاستی وەستانی ئاو یاخود پڕبونی چینی ئاو.
2. جۆره‌كانى ئاوی ژێرزه‌وی له گەرمیان
ئاوی ژێرزەوی گەرمیان دابەش دەبێت بۆ ئه‌م به‌شانه:
یەکەم: بیر و کارێز
بیر بە یەکێک لە رێگا کۆنەکان دادەنرێت بۆ سود لێوەرگرتن و بەکارهێنانی ئاوی ژێرزەوی کە لە گەرمیان زیاتر پشت بەم رێگایە دەبەسترێت، ئیتر چ بۆ سەرچاوەی ئاوی خواردنەوەی دانیشتوان، یان کشتوکاڵ و ئاژەڵداری، یاخود پیشەسازی و بیناسازی. ئەمانەش دو زۆریان هەیە (روکەشی "سطحي" و قوڵ "ئیرتیوازیی").
هه‌رچی کارێزە، رێگایەکی دیکەیە کە بەستنەوەی چەند بیرێکی بچوکترە پێکەوە لە شێوەی جۆگەلەیەکدا و ئاستی هەریەکیان لەوەی تر نزمترە. زیاتر ئەم رێگایە لە گوندەکان بەکارهاتوە.
بە وتەی بەڕێوبەری به‌ڕێوبه‌رایه‌تى ئاودێریی گەرمیان- موئەیەد ئەحمەد، هیچ کارێزێک لە گەرمیاندا نەماوە و پێش ماوه‌یه‌ك تەنها کارێزی "مەرکەز شێخ" هه‌بوه لە ناحیەی قۆرەتو، به‌ڵام ئه‌ویش بەهۆی وشکەساڵیەوە ئاوی تێدا نەماوە.
دوەم: سەرچاوە و کانیاوە سروشتییەکان
ئه‌و سه‌رچاوه ئاوییانه‌ن كه خۆیان به‌بێ هیچ چاڵكردنێك هه‌ڵده‌قوڵێن و ئاوه‌كه‌یان دێته سه‌ر زه‌وی، ئه‌مه‌ش به‌تایبه‌ت له گه‌رمیاندا له وه‌رزه ته‌ڕه‌كان و به‌تایبه‌تى به‌هاردا دروست ده‌بون.
به‌وته‌ى به‌ڕێوبه‌رى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى ئاودێریی گەرمیان، له‌ئێستادا هیچ کانیاوێک لە سنورەکە نەماوە و هه‌مویان وشکیان کردوە.
سێیه‌م: ناعور
ناعور، ده‌ردانى چاڵێكه له‌رێگه‌ى حه‌فاره‌وه كه تیایدا ئاو كۆده‌بێته‌وه و به ماتۆڕ ئاوه‌كه‌ى ده‌گوازرێته‌وه. ئه‌مه‌یان لەو شوێنانە لێدەدرێت کە زیاتر ناوچەکانیان نزیکی چەمە ئاویەکانن وەک لە نێو قەزای کەلار لە باخەکانی گردەگۆزینە کە هەمویان پشت بەئاوی ناعور دەبەستن بۆ کشتوکاڵکردن، یاخود لە بەشێکی دیکەی ناوچەکان وەک ناحیەی باوەنور کە بۆ ئاوی ماڵان ناعوریان لێداوە.
3. قەبارە و ئاستی ئاوی ژێرزەوی له گه‌رمیان
د. دارا فایەق، پسپۆڕی ئاو، باسی لەوەکرد: قه‌باره‌ى سامانی ئاوی سەرزەوی هەرێمی کوردستان ٢٨ ملیار مه‌تر سێجایە لە ساڵێکدا بەوەی کۆبوەتەوە لە بەنداوەکاندا، لە بەرامبەردا قه‌باره‌ى سامانی ئاوی ژێرزەوی هەرێمی کوردستان ٤ ملیار مەتر سێجایە، واتا بەگشتی ٤٤ ملیار مەتر سێجا داهاتی ئاوی ژێر زەوی و سەرزەویە پێكه‌وه.
بەڵام بەڕێوبەری به‌ڕێوبه‌رایه‌تى ئاوی ژێرزەوی گەرمیان- حامد جومعە، دەڵێت: سامانی ئاوی ژێرزەوی گەرمیان نازانرێت چەندە و رەنگە هیچ وەڵامێکی دروست بۆ ئەو بابەتە نەبێت، واتا هەڵە دەکەین ئەگەر ژمارە و داتایەک لەو روەوە بخەینەڕو.
هه‌رچی ئاستى ئاوی ژێر زه‌ویشه، ئه‌وا به‌ڕێوبه‌رایه‌تییه‌كانى ئاوی ژێرزەوی سلێمانی و گه‌رمیان، پێوەری جیاواز لەیەکتریان هەیە بۆ دیاریکردنی ئاستی ئاو.
حامد جومعە، وتیشی: ئێمە پێوەری دیکەمان هەیە بۆ ئەو بابەتە و پشت به ئاستی ئاوی بیرەکانی گەرمیان دەبەستین کە دەکەونە نێوان: (دەشتی قەزای کەلار- ساڵح ئاغا- ناحیەی سەرقەڵا- دەشتی کفری- حەوزی مەیدان- حەوزی نەوجول).
ئاستى ئاوی بیره‌كان له قه‌زا و ناحیه‌كانى گه‌رمیان جیاوازن.
به‌وته‌ى حامد جومعه- به‌ڕێوبه‌رى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى ئاوی ژێرزه‌وی گه‌رمیان، له‌کاتی لێدانی بیر لەقەزای کەلار لە ١٠ مه‌تردا دەگاتە ئاستی ئاو، بەڵام لەسنوری ناحیه‌ى رزگاری قوڵیی بیرەکان دەگاتە ٤٥ مه‌تر، له‌كاتێكدا لە قەزای کفری لەنێوان ٣٤ بۆ ٣٦ مەتردایە.
پێوانەکردنی ئاستی ئاوی ژێرزەوی، بەوتەی بەڕێوبەری به‌ڕێوبه‌رایه‌تى ئاوی ژێرزەوی سلێمانی- عەباس عەلی، له‌سه‌ر بنەمای حەوزە ئاوییەکان کە پشت بە هایدرۆجیۆلۆجی ناوچەکە دەبەستێت، دیارییده‌كرێت، بەمپێیەش پارێزگای سلێمانی دابەشکراوە بەسەر ٤ حەوز دا و ئه‌وانیش بەپشت بەستن بە تۆپۆگرافی و جیۆلۆجیای ناوچه‌كه دابەشکراون بەسەر ١٢ حه‌وزی لاوه‌كى.
وتیشی: هەر حەوزێك ئاستی خۆی هەیە کە دو ئاستی ئاون، یەکەم: ئاستی ئاوی ستاتیکی، واتە ئەو ئاستەی ئاوی تێدا دەوەستێت بە بێ ئەوەی ئاوی تێدا دەربکرێت. دوەم ئاستی داینەمیکی کە لە حەوزێکدا ١٠٠ بۆ ٢٠٠ بیر ئیشدەکات و لەو بیرە ئاستی ئاو دادەبەزێت و رێژه‌ى هاتن لەگەڵ دەركردن دەگۆڕێت و لەکاتی کارکردن بزانین لەکوێ ئیتر دەوستێت و دانابەزێت، لەوێدا دەبێتەوە توانای بیرەکە.
دەشڵێت: ئێمە ئامێری (ساوەندەر)مان هەیە کە شۆڕدەکرێنەوە نێو بیرەکان کە ٦٦ بیرن لە سنوری پارێزگای سلێمانی و هەمو ساڵێک لە یەک کاتدا لە یەک وەرز و رۆژدا پێوانەی دەکەین، بەمەش ئاستی ئاوەکەمان بەراورد بەپێشوتر بۆ دەردەکرێت.
بەوتەی بەڕێوبەری به‌ڕێوبه‌رایه‌تى ئاوی ژێرزەوی گەرمیان، ئەوان مانگانە ئاستی ئاوی بیرەکان وەردەگرن.
خشتەی نمونەیه‌ك له راپۆرتى وەرگرتنی ئاستی ئاوی بیرەکان لە قەزاكانی کەلار و کفری
به سه‌رنجدان لهو نه‌خشه‌یه، ئاستی ئاولە بیرەکانی گەڕەکی شێروانە لە قەزای کەلار کە قوڵییان لەنێوان ٨٠ بۆ ١١٠ مەترە، لە مانگی یەکی ئەمساڵدا ئاستی ئاوەکەی (١٠.٧)ـم بوە، پاشان مانگی ٨ ئاستی ئاوەکەی بەرزبوه‌تەوە بۆ(١٠.٤)ـم.
لەقەزای کفری لە گەڕەکی هەواری نوێ کە قوڵی بیرەکانی قەزاکە لەنێوان ١٢٠ بۆ ١٣٠ مەترە، لە مانگی یەکی ئەمساڵ (٢٧.٥)ـم بوە، لە مانگی ٨ بوەتە (٣١.٨٠)ـم، بەمەش ئاستی ئاوەکەی سێ مەتر دابەزیوە.
پسپۆڕێکی بواری ئاو و ژینگە پشتبەستن بەو پێوەرە بۆ دیارییکردنی ئاستی ئاوی ژێرزەوی بە هەڵە دەزانێت.
عەبدولموتەڵیب رەفعەت، مامۆستای زانکۆی گەرمیان و پسپۆڕی ژینگە و ئاو، باس لەوەدەکات: هیچ رێگەیەکی زانستی پەیڕەو نەکراوە بۆ زانینی ئاستی ئاوی ژێرزەوی و تەنانەت پیزۆمیتەر و بیری چاودێرییمان نیە بۆ چاودێرییکردنی ئاستی ئاوی ژێر زەوی، بۆیە بەمەش تەنها پشت به ئاستی ئاوی ستاتیکی ناو بیرەکان دەبەسترێت کە زۆر زانستی نیە.
4. کاریگەریی بارانبارین لەسەر ئاستی ئاوی ژێر زەوی گەرمیان
بەپێی ئامارەکان دەبێت ساڵانە لە گەرمیان لە نێوان ٢٥٠ بۆ ٣٠٠ ملم باران ببارێت تاوەکو ئاستی ئاوی ژێر زەوی کەم نەکات، ئەمەش بەوتەی به‌ڕێوبه‌رى بەڕێوبەرایه‌تی ئاوی ژێر زەوی گەرمیان.
حامد جومعە، باسی لەوەشكرد: کاریگەریی ئاستی دابارین لە سەر زیادبونی رێژەی ئاوی ژێرزەوی، زۆر لەسەرخۆیە، چونکە راستەوخۆ ئاوەکە ناگاتە چینەکانی ژێرزەوی، بەڵام کەمبونی دابارین و وشکەساڵی، کاریگەری لەسەر ئاوی بیرەکان دروست دەکات.
عەباس عەلی، بەڕێوبەری به‌ڕێوبه‌رایه‌تى ئاوی ژێرزەوی سلێمانی، دەڵێت: بارانبارین بەڕێژەی پێویست یەکەم فاکتەرە بۆ زیادبونی ئاستی ئاو، دەبێت باڵانس هەبێت لە نێوان بەکاربردن و پاراوبونی بیرەکان.
وتیشی: هۆکاری زیادنەبونی ئاستی ئاوی بیرەکان بەو هۆکارەیە کە ساڵانی پێشوتر وشکە ساڵی بوە و ئاوی بیرەکە بەکارهاتوە، بۆیە ئەگەر ئەمساڵ رێژەیەکی باشی باران ببارێت، ناگەڕێتەوە ئاستی پێشوتر، بەڵکو دەگەڕێتەوە ئەو ئاستەی لێی بەکارهاتوە، بەمپێیەش گەرمیان ساڵانە بە تێکڕا پێویستی بە ٢٥٠ تاوەکو٣٠٠ ملم بارانبارین هەیە.
خشته‌ى رێژه‌ى بارانبارین له دو وه‌رز دا
5. بەکاربردنی ئاوی ژێرزەوی
بەگشتی ئاوی ژێرزەوی گەرمیان له چه‌ند سێكته‌ر و بوارێكدا بەکاردێت، له‌وانه: خواردنەوە، کشتوکاڵ و ئاژەڵداریی، له‌گه‌ڵ پیشەسازیی و بیناسازیی.
ا. بەکاربردنی ئاوی ژێرزەوی بۆ خواردنەوە
ئاری ئەحمەد، بەرێوبەری گشتی ئاو و ئاوه‌ڕۆ له وه‌زاره‌تى شاره‌وانی هەرێمی کوردستان، باسی لەوەکرد: ٣٠ هەزار بیری مۆڵەتدار لە هەرێمی کوردستاندا هەن کە تەنها ٥ هەزار ٧٤٠ بیر لە هەموهەرێمی کوردستان لای ئەوانن، بەپێی داتاکانی به‌ڕێوبه‌رایه‌تییه‌كانى ئاو له گەرمیانیش، ٥٣٣ بیری ئاوی خواردنەوە لە سنوره‌كه‌دا هەن.
بەکار بردنی ئاوی ژێرزەوی بۆخواردنەوەی دانیشتوان لەقەزای کەلار بەڕێژەیەکی کەمتره له‌چاو ناوچه‌كانى تر.
قەزای کەلار بۆ پێدانی ئاوی خواردنەوە پشت بە ٢ سەرچاوە دەبەستێت (روباری سیروان و بیری ئیرتیوازی). به‌وته‌ى به‌ڕێوبه‌رى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى ئاوی كه‌لار- سامان رەحیم، زیاتر لە ٦٠ بیری ئیرتوازیان لە نێو گەڕەکەکاندا هەیە بۆ دابەشکردنی ئاوی ماڵان، بەگشتیش بەڕێژەی ٤٠٪ پشت بە ئاوی ژێرزەوی دەبەسترێت بۆ دابینکردنی ئاوی ماڵان.
بۆ دابەشکردنی ئاوی خواردنه‌وه لە قەزای کفری، تەنها پشت بەئاوی ژێر زەوی دەبەسترێت، کە بە وتەی حەمید رەشید- بەڕێوبەری فەرمانگەی ئاوی کفری، بۆ ١٨ گەڕەک ٣٨ بیر لێدراون.
نەوزاد حەمید، بەڕێوبەری به‌ڕێوبه‌رایه‌تى ئاوی دەوروبەری گەرمیان، وتی: بەشێکی زۆری سەرچاوەی ئاوەکانمان بیرە کە بەسەر قەزا و ناحیە و گوندەکاندا دابەش بون كه ژماره‌یان ٥٠٠ بیرن.
زەواڵ رۆسته‌م، بەڕێوبەری فەرمانگەی ئاوی رزگاریی، ئەوەی خستەڕو کە ٥٠ بیری ئاوی خواردنەوەیان هەیە بۆ دابەشکردنی ئاو بەشێوەی رۆژانە.
بەپێی داتاکانی بەڕێوبەرایەتی ئاوی ژێرزەوی گەرمیان زۆرترین مۆڵەتی لێدانی بیری ئەمساڵ بۆ ئاوی خواردنەوە بوە، کە لەسەرەتایی ئەمساڵەوە تاوەکو ئێستا بەمۆڵەتی فەرمی رێگە بە هەڵکەندنی ١٨ بیر دراون کە حه‌وتیان دەکەونە ناحیەی رزگاری و ٥ بیریشیان لە قەزای کفری و ژمارەکەی دواتر لە گوندەکان لێدراون.
بەکاربردنی ئاوی بیر لەلایەن هاوڵاتیانەوە بەوتەی خۆیان بەهۆی نەبونی سەرچاوەی ئاوى پاك و پیسبونی سەرچاوە ئاوییەکانیانە بەئاوی ئاوه‌ڕۆ.
هەوراز غازی، دانیشتوی گەڕەکی بنگرد لە قەزای کەلار، دەڵێت: دانیشتوانى گەڕەکه‌كه‌مان بە زۆری ئاوی بیر بەکاردێنن، چونكه ئاوى بۆڕیمان تێكه‌ڵ به ئاوه‌ڕۆ بوه و به كه‌ڵكى به‌كارهێنان نایه‌ت.
سامان رەحیم، بەڕێوبەری به‌ڕێوبه‌رایه‌تى ئاوی کەلار، باسی لەوەکرد ئێمە ناتوانین بیری هیچ کەسێک دابخەین یان رێگری بکەین لە بەکارهێنانی ئاوی بیرەکانیان، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا کەلار هیچ گرفتێکی پێدانی ئاوی نیە کە وابکات هاوڵاتی پشت بەئاوی بیر ببەستێت.
له‌باره‌ى گه‌ڕه‌كى بنگردیشه‌وه وتى: تۆڕی ئاوی ئەو قەزایە کۆنە و ساڵی ١٩٧٨ دروستكراوه، چەند جارێک توشی شکان بوە و دەبێت نۆژەنکردنەوەی بۆ بکرێت، ساڵی پار بە گوژمەی یەک ملیار دینار تەندەرینی بۆکرا و بەڵێندەریش وەریگرتوە، بەڵام بەهۆی نەبوی پاره‌ى نه‌ختینه‌وه وه‌ستاوه.
بەپێچەوانەی قەزای کەلار، بەڕێوبەری فەرمانگەی ئاوی کفری رەتیدەکاتەوە هیچ ماڵێک لە قەزاكه‌یان بیری هەبێت یان داواکاری لێدانی بیر بکات، ئه‌مەش بە وته‌ى خۆی به‌وهۆیه‌ى "هیچ گرفتێک لە ئاوی قەزاکەدا نییە". به‌ڵام به‌وته‌ى خۆی كێشه‌ى ئه‌وان نەبونی پاڵاوگەیە بۆ ئەو ئاوەی لە بیرەکانەوە دابەشی ماڵانی دەکەن.
دانانی پاڵاوگە بۆ قەزای کفری، هەمان گرفتی دانانى پاڵاوگەیه بۆ ناحیەی باوەنوری سه‌ر به كه‌لار، ئه‌ویش ئه‌وه‌یه ئەگەرچی پارەی بۆ تەرخانکراوە و زیاتر لە ٣ جار خراوەتەوە تەندەرینەوە، به‌ڵام هیچ به‌ڵێنده‌ر و كۆمپانیایه‌ك ئاماده نین وه‌ریبگرن به‌هۆی كێشه له نرخی ته‌نده‌ره‌كان و هه‌روه‌ها كێشه‌ى قه‌یرانى پاره‌ى نه‌ختینه له بانكدا.
له‌ناحیه‌ى رزگاریی له كه‌لار كه به زۆری پشت به ئاوی بیر ده‌به‌ستێت، له هاویناندا هاوڵاتیان روبه‌ڕوى كێشه ده‌بنه‌وه.
توانا خاکی، دانیشتوی گەڕەکی راپەڕین لە ناحیەی رزگاری، باس لەوەدەکات هاوینان کێشەی کەمبونەوەی ئاویان بۆ دروست دەبێت بەجۆرێک هەندی ماڵ لەو گەڕەکەن تاوەکو ئێستا بە تەنکەر و لەهەفتەیەکدا سێ رۆژ ئاویان بەسەردا دابەش دەکرێت و بەبێ گەیاندنی تۆڕی ئاو بۆیان.
زەواڵ رۆستەم، به‌ڕێوبه‌رى فەرمانگەی ئاوی ناحیەی رزگاریی، له‌وباره‌وه وتى: گەڕەکی راپەڕین ماوەیەکی زۆرە ئەو کێشانەیان هەیە، بەڵام ئەوە تەنها چەند ماڵێکی کەمن و دورە دەستن، لە ئێستادا بەهۆیی تێچوەکەیەوە ناتوانین تۆڕی ئاویان پێبگەیەنین و لەڕێگەی تەنکەرەوە ئاویان بۆ دەبردرێت.
باس لەوەدەکات کە پێویستیان بەگەیاندنی ئاوە لە رێگەی روباری سیروانەوه بۆ نێو ناحیەکەیان، دەشڵێت: ئەو کارە ٢ سودی بۆ ئێمە هەیە کە دەتوانین نیوەی هاوبەشانی ئاو لەو رێگەیەوە ئاویان بۆ دابینبكرێت، بەهەمان شێوەش پشتبەستنمان بەئاوی ژێرزه‌وی كەمتر دەبێتەوە.
هیوا محه‌مەد، دانیشتوی گەڕەکی سیروانە لە ناحیەی باوەنور، بۆ دابینكردنى ئاوی رۆژانە لەگەڵ ژمارەیەک لە دراوسێکانی ناعوریان لە سەر روباری سیروان لێداوە بەقوڵی ٥ مەتر، بەوتەی خۆی ئه‌و ئاوه‌ى حكومه‌ت بۆیانى ده‌نێرێت تێکەڵی ئاوه‌ڕۆ بوه و نه‌شیاوه.
ناحیەی باوه‌نور ١٤٠٠ ماڵن کە حکومەت بۆ پێدانی ئاو پشتی بە روباری سیروان بەستوە، بەڵام بەوتەی بەڕێوبەری به‌ڕێوبه‌رایه‌تى ئاوی دەوروبەری گەرمیان، ناحیه‌كه گرفتی نەبونی پاڵاوگەی هەیە کە ماوەی ٣ ساڵە دەخرێتە تەندەرینەوە، بەڵام هاوشێوه‌ى پاڵاوگه‌كه‌ى كفری هیچ کەسێک وەرینەگرتوە .
له زۆربه‌ى گونده‌كانیشدا هاوڵاتیان پشت به ئاوی ژێرزه‌وی ده‌به‌ستن.
ئیدریس ئەحمەد، دانیشتوی گوندی تورانـى سه‌ر به ناحیەی رزگاریی، باس لەودەکات لە ئێستادا پشت بە ئاوی بیر دەبەستن، سەرباری سوێریی ئاوەکە.
بەوتەی خۆی پێشوتر چەمی توران هەبوە کە سەرچاوەی دابینکردنی ئاو بوە بۆیان، بەڵام ماوەی چەند ساڵێکە وشکی کردوە.
٢٨ گوندی گەرمیان گرفت لە سەرچاوەی ئاوەکانیاندا هەیە بەجۆرێک بیرەکانیان وشکی کردوە یاخود بیری قوڵ لێدراون سەرچاوەکانیان وشکی کردوە و بەشێکیان بەتەنکەر ئاویان پێدەگەیەندرێت.
بەڕێوبەری به‌ڕێوبه‌رایه‌تى ئاوی دەوروبەری گەرمیان، دەڵێت: زۆربەی ئەو بیرانەی دەکەونە سنوری ئێمەوە بیری قوڵن بەتایبەت لە ناحیەکانی: قۆرەتو، مەیدان، سەرقەڵا، نەوجول و شێخ تەویل، ئەویش بەهۆی نەبونی سەرچاوەی ئاو یاخود پاڵاوگە، بیری قوڵ لێدراون.
سەرخێل عەلی، دانیشتوى گوندى شێخ لەنگەر له ناحیه‌ى كۆكس له كفری، دەڵێت: هەر ماڵێک لێرە بیری خۆی هەیە کە ١٣ بۆ ١٢ مەتر قوڵە، ئەویش بەهۆی ئەوەی ئەو سەرچاوە ئاوەی هەمانە بەکار ناهێنرێت، چونکە پیسە و ناتوانین بۆ ماڵان سودی لێوەرگرین.
بەشێکی گوندنشینان بەهۆی نەبون و وشككردنى سه‌رچاوه‌ى ئاوه‌وه، كۆچیان كردوه.
عەباس ئەحمەد- دانیشتوى گوندی شێخ تەویل، ده‌ڵێت: بەئەستەم ئاومان دەست دەکەوێت، لەسەر ئەرکی خۆمان ناعورمان لێداوە کەچی بەشی خواردنەوە و به‌كارهێنان ئاوی نیە.
ئەرسەلان ئه‌حمه‌د، دانیشتوى گوندى به‌رلوت له قه‌زاى كه‌لار، ئه‌وه دەخاته‌ڕو كه پشت بەئاوی کانی دەبەستن و هیچ پڕۆژەیەکی ئاویان نیە کە حکومەت بۆی دروست کردبن.
سەرتیپ حەسەن، ئەنجومەنی گوندی تازەدێ له كه‌لار، باس لەوەدەکات ١٧٥ ماڵ لەگوندەکەن بەهۆی نەبونی سەرچاوەی ئاوه‌وه داوایان کردوە لە روباری سیروان ئاویان بۆ ببرێت، ئەویش بەو هۆیەی ئاوی بیرەکانی خۆیان وشکی کردوە، بەشێکیان ئاو دەكڕنەوە.
شاڵاو عەلی، دانیشتوی گوندی پەڵکانە لە ناحیەی نەوجول "زینانه" له كفری، دەڵێت: جگە لە ئاوی بیر، هیچ سەرچاوەیەکی دیکەمان نیە.
وەهاب ئەحمەد، بەڕێوبەری ناحیەی نه‌وجول، وتی: ئێمە ٢ بیرمان هەیە بۆ نێو ناحیەکە، ئاستى ئاوه‌كه‌یان كه‌م دابه‌زیوه، بەڵام گوندەکانی نێوان ئێمە و حکومەتی عێراقی ئاوی بیرەکانیان سوێرە و بەکەڵکی خواردنەوە نایەت.
له گونده‌كانى ناحیه‌ى قۆره‌تو ئه‌گه‌رچی هه‌ندێكیان ئاوى سیروانیان هه‌یه، به‌ڵام زۆرتر بۆ كشتوكاڵكردنه و بۆ خواردنه‌وه بیری ده‌ستییان لێداوه، به‌شێكى زۆری گونده‌كانیش هه‌ر بیر سه‌رچاوه‌ى سه‌ره‌كیی ئاوی خواردنه‌وه‌یانه، به‌ڵام ئه‌وانیش كێشه‌ى وشكبونیان هه‌یه.
ب. بەکاربردنی ئاوی ژێرزه‌وی بۆ کشتوکاڵكردن
زۆرترین بەکاربردنی ئاوی ژێر زەوی لەگەرمیان، بە رێگای کشتوکاڵەوه‌یە کە ١٢٢٢ بیر له سنوره‌كه‌دا تۆماركراون، سه‌رباری سه‌دان بیری نایاسایی تۆمارنه‌كراو.
بەپێی رێنمایی ژمارە ١ـى ساڵی ٢٠١٥ـى تایبەت بەهەڵکەندنی بیری ئاو كه له‌لایه‌ن وەزارەتی کشتوکاڵ و سەرچاوەكانى ئاوه‌وه ده‌رچوێنراوه، مۆڵەتی بیرلێدان بۆ كشتوكاڵ به‌پێی ناوچه‌كان جیاوازه، له ناوچه شاخاوییه‌كانى پارێزگای هەولێر و دهۆک بۆ پێدانى مۆڵەتی بیر هەڵکەندن ده‌بێت روبەری زەوییەکە لە ١٠ دۆنم کەمتر نەبێت، هەروەها لە ناوچه شاخاوییه‌كانى پارێزگای سلێمانی لە ٥ دۆنم کەمتر نەبێت و روبەری ٢٠ دۆنمیش لە ناوچە دەشتاییەکانی هەرسێ پارێزگاکە و ئیدارەی گەرمیان دیاریکراوە.
هه‌روه‌ك ده‌بێت دوری نێوان بیرەکان لە ناوچە شاخاوییەکان ٢٥٠ مەتر کەمتر نەبێت و لە دەشتاییەکاندا ٤٥٠ مەتر کەمتر نەبێت.
لەکاتێکدا به‌ڕێوبه‌رایه‌تى گشتى کشتوکاڵی گەرمیان دڵنیایی دەدات کە هەمو ئەو جوتیارانەی بیریان لێداوە لە ٢٠ دۆنم کەمتر زەویان نیە، بەڵام جوتیارێکی سنوری قەزای کەلار دەڵێت: تەنها ٨ دۆنم زەویم هەیە و بیرم لێداوە.
محەمەد ئەحمەد، جوتیار لە کەلار، وتی: زەویەکانم چاندوە و ساڵانە بەرهەمی خۆمم هەیە، ئەو روبەرە زەوییەی بەکارمهێناوە ٨ دۆنمه.
محەمەد عەلی، جوتیارە لە گوندی قاسم ئاغا له كه‌لار، خاوەنی ٥٠ دۆنم زەویە کە هەمو بەرهەمەکەی گەنمە و به‌وته‌ى خۆی هیچ گرفتێکی نەبوە لە لێدانی بیر.
به‌وته‌ى شادیە حسێن- به‌ڕێوبه‌رى گشتى كشتوكاڵی گه‌رمیان، دەسەڵاتی تەواوەتی لێدانی بیر لای بەڕێوبەرایەتی ئاوی ژێر زەوی گەرمیانە و ئه‌وان وەکو کشتوکاڵ تەنها کۆنوس و رێکارەکانی جوتیارەکان تەواو دەکەن.
لەباره‌ى ئه‌وه‌ى تاچەند دڵنیان کە ئەو مەرجانە لە زەویە کشتوکاڵیەکاندا هەیە لە روی روبەرەوە، شادیه حسێن وتی: ئێمە دڵنیاین کە هیچ جوتیارێک بە کەمتر لە ٢٠ دۆنم کە گرێبەستی لامانە لێدانی بیری بۆنەکراوە، چونکە نەخشە و کۆنوسی بۆ دەکەین.
به‌ڕێوبه‌رایه‌تى ئاوی ژێرزەوی گەرمیان پشت بە کۆنوس و داتای به‌ڕێوبه‌رایه‌تى گشتى کشتوکاڵی گەرمیان دەبەستێت بۆ پێدانی رەزامەندیی لێدانى بیری کشتوکاڵی.
حامد جومعه، وتى: ئێمه داتای شوێنەکانمان لەلا تۆمارە، بەمەش بەدواداچون دەکەین و دەتوانین راستەوخۆ ئەوە دیاریی بکەن کە نێوانی بیرەکە بۆ بیرێکی دیکە ٤٥٠ مەترە و پاشانیش لە روی جیۆلۆجیەوە کەشفی شیاویی شوێنەکەی بۆ دەکرێت.
ت. ئاودانى باخچەکانى شاره‌وانى
به‌شێك له باخچه و روبه‌ره سه‌وزاییه‌كانى گه‌رمیان كه‌له‌لایه‌ن شاره‌وانییه‌كانه‌وه به‌ڕێوه‌ده‌برێن، به ئاوی ژێرزه‌وی ئاوده‌درێن.
بەپێی ئاماری هۆبەی باخچەکان لە شارەوانی کەلار، ١٦٥ باخچە لە قه‌زاكه‌دا هه‌ن، لەو رێژەیە ٥٠ باخچەیان ئاوی بیریان پێدەدرێت كه ٣٠ بیریان بۆ هەڵکەندراوە كه قوڵیەکانیان لە نێوان ٦٠ تا ١٠٠ مه‌تر دایە.
ئارام نەجمەدین، لێپرسراوی بەشی باخچەکان لە سەرۆکایەتی شارەوانی کەلار، وتی: ئێمە ناتوانین بۆ هەمو باخچەکان پشت بەئاوی سیروان ببەستین، چونکە بارگرانیمان بۆ دروستدەبێت به‌وپێیه‌ى ده‌بێت به تانكه‌ر ئاوه‌كه بگوازینه‌وه، به‌مه‌ش لە رۆژێکدا پێویستیمان بە ٣٠٠ تەنکەر ئاو دەبێت.
باسی لەوەشکرد: دەتوانین چیتر پشت بەئاوی بیر نەبەستینەوە ئەویش لە کاتێکدا وەک ئەو پلانەی هەمانە جێبەجێ بکرێت بە راکێشانی بۆریەکی ئاو لە بەردەسورەوە بۆ ئاوی باخچەکان، بەڵام كێشه‌ى ئه‌م پلانه ئه‌وه‌یه بودجەکەی زۆرە.
باخچەکانی سنوری قەزای کفری و ناحیه‌ى رزگاریی بۆ ئاودانیان پشت بە ئاوی بیر دەبەسترێت.
به‌پێی ئامارى به‌شى باخچه‌كان له به‌ڕێوبه‌رایه‌تى گشتى شاره‌وانییه‌كانى گه‌رمیان، لەقەزای کفری ٧٤ باخچە هەن، ٥٠ باخچەیان بیریان بۆ لێدراوه، ١٥ باخچەیان له رێگه‌ى فەرمانگەی ئاوی کفرى و ٩ باخچەی دیكه‌شیان بەتەنکەر ئاویان پێدەدرێت، سەرچاوەی هەمو ئەمانەش ئاوی ژێرزەوییە و هیچ سەرچاوەیەکی ئاوی سەرزەوی و لەنێویشی دا بەنداوی باوەشاسوار سودی لێنابینرێت.
لە ناحیەی رزگاریی ٢٩ باخچە هەن کە ١٠ باخچەیان پشت بەئاوی فەرمانگەی ناحیەکە دەبەستێت کە ئاوی ژێر زەویە و ١٠ باخچەی دیکەش بە تەنکەر ئاویان پێدەدرێت ٩ باخچەیان بیریان بۆ لێدراوە.
پ. بەکاربردن لە رێگەی پرۆژه‌ى پیشەسازییه‌وه
به‌شی زۆری پرۆژه‌ى كارگه و پرۆژه پیشه‌سازییه‌كان به‌تایبه‌تى ئه‌وانه‌ى گه‌وره‌ن، پشت به ئاوی ژێرزه‌وی ده‌به‌ستن، زۆرینه‌شیان مۆڵه‌تیان پێنه‌دراوه.
ئەکرەم ساڵح- سەرۆکی شارەوانی کەلار، وتی: کارگەکان ژمارەیان زۆرە زیاتر لە 50 کارگە کە سنوری کەلار پشت بە بیری کەم قوڵ دەبەستن.
وتیشی: قوڵیی بیرەکانی بەشێکیان 50 مەتر کەمترن و هەندێکیان بەڕێوبەرایەتی ئاوی کەلار ئاویان بۆدابین دەکات.
لە رێنمایی ژمارە یەکی ساڵی ٢٠١٥دا هاتوە، مۆڵەتی هەڵکەندنی بیر نادرێتە: وێستگەی سوتەمەنی، شوشتنگه‌ى ئۆتۆمبیل "غسل"، کارگەی بچوک، بینای بازرگانی، کارگەکانی چەو و لم و پڕۆژەکانی ئاوی کانزایی.
به‌ڵام له گه‌رمیاندا زۆرینه‌ى ئه‌و پرۆژانه بیریان لێداوه، به‌بێ ئه‌وه‌ى مۆڵه‌تیان هه‌بێت یان پێوه‌ریان له‌سه‌ر بێت!
رەمەزا حسێن، وەکیلی کارگەیەکەی بلۆکە لە ناوچەی پیشەسازی قەزای کەلار، وتی: رۆژانە بۆ کارکردنمان پشت بەئاوی بیری ئیترتوازی دەبەستین بەتایبەت لە دروستکردنی بلۆکەکان تاوەکو ئاوپرژێن کردنی رۆژانە کە نزیکه‌ی ٧ بۆ ٨ هەزار بلۆک ئاوپرژێن دەکرێت.
ئیبراهیم محەمەد، بەڕێوبەری کارگەی بلۆکە لە قەزای کەلار، باس لەوەدەکات هەمو کارگەکانی ناوچەی پیشەسازی ئاوی بیری ئیرتیوازی بەکار دێنن.
به‌پێی ئه‌و داتایانه‌ى بەرده‌ستن، زیاتر له ١٦٠ کارگەی سنوره‌كه ئاوی شیرین بەكاردێنن كه زۆربه‌یان ئاوی ژێرزه‌وین.
حامد جومعە، ئەمە بەپێچەوانەی رێنماییەکان دەزانێت و ده‌ڵێت: دەبێت سەرچاوەی ئاوی کارگەکان ئاوی سەرزەوی بێت، بەڵام نازانرێت کەی و چۆن ئەوە جێبەجێ دەکرێت، چونکە ئەمە ئەرکی لایەنە کارگێڕییەکانە، لەوانە: قایمقامیەته‌كانی کەلار و کفری.
وتیشی: بەشێکی گرفتەکە ئەوەیە خودی بیرەکان کۆنن و نازانرێت کەی لێدراون، بەپێی رێنماییەکانیش نەهاتوە ئەگەر بیرێک نایاسایی بو چۆن مامەڵەی لەگەڵدا بکرێت و هیچ ئاماژەیەک بەوە نەدراوە.
باسی له‌وه‌شكرد لە ماوەی پێشودا نوسراو کراوە بۆ ئیدارەی گەرمیان بۆ لادانی زیادەڕەوی و بیر، بەڵام به‌وته‌ى خۆی "بەهۆی زۆریی حاڵەتەکانه‌وه راگیراوە و کاری پێناکرێت".
سامان رەحیم، بەڕێوبەری بەڕێوبەرایەتی ئاوی کەلار، دەڵێت: ناتوانین ئاو بۆ کارگە گەورەکان دابین بکەین، بەڵام ناوچەی پیشەسازی و بۆ ژمارەیەکی کەمی کارگەکان ئاومان دابینکردوە.
ج. بەکاربردن لە رێگەی پرۆژه‌كانى بیناسازییه‌وه
زۆرینه‌ى ره‌های پرۆژه‌كانى یەکەی نیشتەجێبون له سنوره‌كه‌دا، لەکارکردنەوە تاوەکو تەواوبون و ته‌نانه‌ت ئاوپێدان به ماڵانیش دواى ئه‌وه‌ى دێنه ناو یه‌كه‌كه‌وه، پشت به ئاوی ژێر زه‌وی ده‌به‌ستێت.
ئەیوب محەمەد، بەرپرسی بەشی فرۆشتنی ڤێلاکانی رۆیال سیتی کە دەکەوێتە نزیک جادەی پشتێنەیی کەلار، وتی: ئێمە ئاوی بیری نەخۆشخانە سەد قەرەوێڵەییەکەی كه‌لار بەکاردەهێنین بۆ دروستکردنی یەکەکانمان.
هاوكات، محەمەد شێخ عەزیز، بەرپرسی راگەیاندنی پڕۆژەی مارینا (زۆنی ٢)ـى سەر روباری سیروان، باس لەوەدەکات ئێستا بۆ کارکردنی پڕۆژەکەیان ئاوی روباری سیروان بەکار دێنن و رەزامەندییان بۆ ئەو بابەتە وەرگرتوە.
له‌به‌رامبه‌ردا، سامان رەحیم، بەڕێوبەری به‌ڕێوبه‌رایه‌تى ئاوی کەلار، دەڵێت: ناکرێت بڵێم هیچ ئاگادار نیم، بەڵام بەفەرمی ئێمە رەزامەندیمان بەو دو پڕۆژە نەداوەکە ئەو دو سەرچاوە ئاوییە بەکاربهێنن و هیچیان نەهاتوه‌تە لای ئێمە.
پڕۆژەی بەهەشتی کەلار "مامۆستایان"، لە قۆناغی دروستكردنی یەکەکانی دایە، بۆ ئەمەش پشتی بەئاوی بیر بەستوە. به‌وته‌ى سەردار ئەحمەد- ئەندازیار لەپڕۆژەكه، شوێنی بیرەکە و قوڵییه‌كه‌ى، به‌ڕێوبه‌رایه‌تى ئاوی ژێرزەوی گەرمیان دیاریی دەکات و بۆ داهاتوش بۆ دانیشتوانی پڕۆژەکە ئاوی بیر بەکار دێنن.
بەڕێوبەری به‌ڕێوبه‌رایه‌تى ئاوی ژێرزەوی گەرمیان، دەڵێت: سەرەتا پڕۆژەکانی نیشتەجێبون نوسراو دەکەن بۆ پێدانی مۆڵه‌تى بیر بۆ ئۆفیسەکانیان، پاشان دەتوانن لەکاتی تەواوبونى ٪٧٠ـى کارەکانیان، داوای بیری دیکە بکەن بۆ پڕۆژەکانیان.
وتیشی: سەرۆکی شارەوانی کەلار و به‌ڕێوبه‌رایه‌تى گشتى وەبەرهێنانی گەرمیان ده‌توانن ئەوە بکەنە مەرج بۆ پڕۆژەکان کە ئاوی قورسی ئاوەڕۆکانی کەلار پاش چارەسەرکردنی له رێگه‌ى وێستگەی چاره‌سه‌رى ئاوی قورسه‌وه، بەکار بهێرێتەوە، کەئەمەش سودی بۆ کەمکردنەوەی بەکاربردنی ئاوی ژێرزەوی هەیە.
بە وتەی سەرۆکی شارەوانی کەلار، پلانیان هەیە ئاوەڕۆی کەلار بچێتە یەک شوێن کە لە پلانی زۆنەکانی سەر سیرواندا هەیە، بڕیارە لەنزیک پردی گردەگۆزینە یەکەی چارەسەری ئاوەڕۆی قورسی کەلار دابنرێت و ئاوەکەی بۆ ئاودانی باخچەکان و کشتوکاڵ و پرۆژەی بیناسازیی بەکاردەهێنرێتەوە.
بەشی دوه‌م: كێشه‌كانى ئاوی ژێرزه‌وی و به‌ڕێوه‌بردنى
1. نه‌بونى پلانی زانستى
پسپۆڕانی بواری ژینگە باس لەوەدەکەن گرفت لە سیستەمی بەڕێوبردنی ئاوی ژێرزەویدا هەیە و پلانی دروست و زانستى له‌وباره‌وه بونى نییه.
د. دارا فایەق، پسپۆڕی بواری ئاو، باس لەوەدەکات: پێویستە بۆ هەر ئاوزێڵێک بەجیا خەمڵاندنی داهاتی ساڵانە و قەبارەی ئەو ئاوه‌ی بۆ بکرێت کە لێی بەکارهێنراوە، هه‌تا بتوانرێت بە رێگەیەکی زانستیانە مامەڵەی لەگەڵدا بکرێت، بەڵام ئیدارەدانی ئاوی ژێرزەوی گرفتی هەیە.
هاوکات عه‌بدولموتەڵب رەفعەت، مامۆستای زانکۆ و پسپۆڕی بواری ژینگه و ئاو، جەخت لەوەدەکاتەوە "هیچ پلانێکی تۆکمە نیە بۆ ئیدارەدای ئاوی ژێرزەوی، بەتایبەتیش بۆ به‌كارهێنان و دەرکردنی ئاوی ژێرزەوی لەهەرێم و گەرمیان هیچ رێگایەکی زانستیانه پەیڕەو ناکرێت کە ئەمه‌ش مەترسیدارە".
به‌ڕێوبه‌رى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى ئاوی ژێرزەوی گەرمیان، ئاماژه به‌وه‌ده‌كات: بەپێی رێنمایی ژمارە ٤ـى ساڵی ٢٠٢٣ کارمان کردوە، واتا هەر داواکاریەک لە بەڕێوبەرایەتیەکانی دیکەوە بێتە لای ئێمە کە داوای لێدانی بیر دەکرێت بەهەر بەمەبەستێک، ئەو کاتە پلانی ئێمە بەو جۆرەیه كه چی بەپێی یاسا رێگاپێدراو بێت، ئێمە بەو جۆرە کاردەکەین.
دەشڵێت: لەهەر حەوزێک ئاوی بیر دابەزی، دەتوانین قەدەغەی بکەین، بەڵام تائێستا لەگەرمیان دابەزینی ئاو تا ئەو رادەیە نەبوە.
له‌باره‌ى به‌فیڕۆچونى ئاوی ژێرزه‌ویشه‌وه، وتى: ئەو داتایانەمان لانیە هه‌تا بزانین ئاوی ژێرزەوی بەو جۆرەی ئێستا هەیە چەندی بەفیڕۆ دەچێت.
وتیشی: تەنها کاتێک دەتوانین بڵێن ئاو بەفیڕۆدەچێت كه بۆنمونه لەکاتی کشتوکاڵكردن به‌و ئاوه، كشتوكاڵه‌كه هیچ بەرهه‌مێکی نەبێت، بەمە دەڵێین بەفیڕۆدانی ئاوی ژێرزەوی.
2. وه‌رنه‌گرتنى پاره‌ى ئاو و نه‌بونى پێوه‌ر لەسەر بیرەکان
زۆرینه‌ى ئه‌و بیره ئیرتیوازیانه‌ى كه هه‌ن و له ماڵان و باخ و پرۆژه بازرگانى و بیناسازییه‌كان لێدراون، هیچ پێوه‌رێكیان له‌سه‌ر نییه، هه‌روه‌ك پاره‌ى ئاویشیان لێوه‌رناگیرێت، به‌پێچه‌وانه‌وه‌ى ماڵانه‌وه.
سامان ره‌حیم- به‌ڕێوبه‌رى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى ئاوی كه‌لار، وتى: ئەو بیرانەی لە کارگەکان لێدراون لەلایەن خاوەنکار و شوشتنگەکان و بەنزینخانەکان، هیچ بڕە پارەیەکیان لێوەرنەگیراوە لەلایەن بەڕێوبەرایەتییەکانی ئاوەوە.
وتیشی: ئێستا رێنمایی نوێمان بۆهاتوە بۆ رێکخستنەوەیان بەتایبەت شوێنە بازرگانیەکان و شوشتنگەکان پارەیان لێوەربگیرێت، به‌شێوه‌یه‌ك ئه‌گەرکەسێک خۆی بیرەکەی لێدابێت پاره‌ى ئه‌وه‌كه‌ى بەنیوەی نرخی بەکاربردنی ئاوی سەرزەوی دیارییکراوە، ئه‌مه‌ش به دو شێواز: (بڕاوه "مقطوعه" و پێوەر)، بڕیاره له‌م ماوه‌یه‌دا بڕیار له‌سه‌ر ئه‌م بابه‌ته بدرێت.
به‌ڕێوبه‌رایه‌تى ئاوی ژێرزەوی گەرمیان دەڵێت: دانانی پێوەر لەسەر بیرە کشتوکاڵییەکان بڕیارە، بەڵام بیری نایاسایی پەکیخستوە، به‌ڕێوبه‌رى کشتوکاڵی كه‌لاریش رەتیدەکاتەوە و دەڵێت: تەنها پێشنیازە.
لە کۆی ١٢٢٢ بیری تۆمارکراوی یاسایی لە سنوری گەرمیان کە بۆ کاری کشتوکاڵی بەکاردەهێنرێت، هیچ بیرێکیان پێوەری ئاوی لەسەر نیە.
حامد جومعە، بەڕێوبەری به‌ڕێوبه‌رایه‌تى ئاوی ژێرزەوی گەرمیان، دەڵێت: ژمارەیەکی زۆر لە بیری نایاسایی هەن کە بەشێوەیەکی راستەوخۆ رێگرن لە دانانی پێوەر، چونكه نازانرێت ژمارەیان چه‌نده و له‌كوێن.
له‌به‌رامبه‌ردا بەڕێوبەری کشتوکاڵی کەلار- سامان ئەحمەد، دەڵێت: ژمارەی ئەو کەسانەی بیری نایاساییان بۆ کشتوکاڵکردن لێداوە، زۆرە و ئێمە داتای ئەوانەمان لانیە، چونکە تەنانەت لەکاتی کەشفکردنی لیژنەکانمان ئەوەمان لێدەشارنەوە کە بیریان لە نێو زەویەکانیان لێداوە، بەمەش دانانی پێوەر جێبەجێ ناکرێت، بەڵکو تەنها رێنماییەکان جێبەجێ دەبێت.
بەپێی رێنمایی ژمارە یەکی ساڵی ٢٠١٥ له مادەی ٦ـى ژمارە ١٠ دا هاتوە: بۆ هەڵکەندنی بیری کشتوکاڵی و پیشەسازی و ئاوی خواردنەوە، دەبێت پێوەر لەسەر بیرەکە لەلایەن خاوەن بیرەکەوە دابنرێت و تەنها ئەو بڕە ئاوە دەربهێنرێت کە بەپێی بەرهەمە کشتوکاڵیەکەی بۆی دیارییکراوە.
سەبارەت بە وەرگرتنی پارەی ئاو لە باخ و کێڵگە کشتوکاڵییەکان، پشادیە حسێن- بەڕێوبەری گشتی کشتوکاڵی گەرمیان وتی: بەپێی بەکارهێنانی ئاوی ژێرزەوی لە گرێبەستە کشتوکاڵیەکانیان دیاری دەکرێت، گرێبەستی زەویە دەیمەکان دۆنمێک ٣٠٠ بۆ ٥٠٠ دینار دەبێت، گرێبەستی زەوی بەراو دۆنمێک ٣٠٠٠ دینارە، هەرچەندە زۆرێک لە جوتیارەکان پابەند نەبون بە نوێکردنەوەی گرێبەستەکان و حکومەتیش زۆر جەختی لەو بابەتە نەکردوەتەوە.
وتیشی: ئەو جوتیارانەی پشت بەئاوی سەرزەوی دەبەستن هەمان نرخیان لەسەر دائەنرێت کە لە بەکارهێنانی ئاوی ژێرزەویە و رێکخستنەوەیەکی تەواوەتی نەکراوە بۆ ئەو مەبەستە کە جیاوازی لە نێوان ئاوی ژێرزەوی و سەرزەوی کرابێت، بەڵام پلان هەیە ئەوەی بیرە پێوەری بۆ دابنرێت.
هاوکات بەڕێوبەری بەڕێوبەرایەتی ئاوی ژێرزەوی گەرمیان- حامد جومعە، وتی: هیچ کارگەیەک بەتایبەتی پارەی بەکارهێنانی ئاو نادات، کە ئەمە بۆ پڕۆژە کشتوکاڵیەکانیش هەروایە، چونکە ئێمە داتامان نیە تابزانین زۆرترین بەهەدەردان لە ئاوی ژێرزەوی چەندە یاخود لە چ بوارێکە.
باسی لەوەشکرد: ئەو یاسا و رێنماییەمان نیە کە وەرگرتنی پارەی ئاو لەو سێکتەرانەی رونکردبێتەوە، تەنها رێنمایی ژمارە ١ـی ساڵی ٢٠٢٢ هەیە کە نەچوەتە بواری جێبەجێکردنەوە.
3. لێدانی بیر لە باخی تایبەتدا
دو جۆر باخی كشتوكاڵی له سنوره‌كه‌دا هه‌ن كه پشت به ئاوی ژێرزه‌وی ده‌به‌ستن، جۆرێكیان بۆ به‌رهه‌مى كشتوكاڵییه كه له بازاڕدا ده‌یفرۆشنه‌وه، جۆری دوه‌میشیان تایبه‌تن و خاوه‌نه‌كانیان به‌رهه‌مى باخه‌كه نافرۆشن و بۆ خۆیانه.
سامان ئەحمەد، بەڕێوبەری کشتوکاڵی کەلاریش دەڵێت: لەکۆی ٤٢٨ باخ تەنها ٩٢ باخ مۆڵەتی هەیە ٣٣٦ باخیان مۆڵەتیان نیە کە باخی هەمە جۆرن لە باخی تایبەت یان بەرهەم بۆخاوه‌ن باخه‌كه، واتا به‌رهه‌مه‌كه‌ى نافرۆشێت.
له‌باره‌ى ئه‌و باخانه‌ى تایبەتن و بۆ مه‌به‌ستى كشتوكاڵیی و به‌رهه‌م به‌كارناهێنرێن، دەڵێت: هیچ کارێکیان لەگەڵدا ناکرێت و هەروەک خۆیان دەمێننەوە و وەک باخی کشتوکاڵیی مامەڵەی لەگەڵدا دەکەین.
وتیشی: زۆربەی ئەو باخانە دەکەونە سنوری: بەگزادەکان، پشتی ناوچەی پیشەسازی و جادەی پشتێنەیی کەلار.
ئیسماعیل محەمەد، لێپرسراوى بەشی باخداریی لە به‌ڕێوبه‌رایه‌تى گشتى کشتوکاڵی گەرمیان، دەڵێت: بەکۆی گشتی ٥٧٢٦ دۆنمی باخ له سنورى گه‌رمیاندا هه‌یه، له‌م رێژه‌یه تەنها ٢٧٢٨ دۆنمیان مۆڵەتیان هەیە کە ٪٤٠ـى باخەکان باخی بەرهەمدارن.
خشته‌ى روبه‌رى باخ به‌گشتى و روبه‌رى باخی مۆڵه‌تدار له سنورى گه‌رمیان
به‌وته‌ى بەڕێوبەری به‌ڕێوبه‌رایه‌تى ئاوی دەوروبەری گەرمیان، دەڵێت: یەکێک لە فاکتەرە کاریگەرەکانی دابەزینی ئاستی ئاوی ژێرزه‌وی، باخە تایبەتەکانه.
نەوزاد حەمید، وتیشی: هۆکاری سەرەکی دابەزینی ئاستی ئاوی رزگاری ئەو بیرە نایاساییانەیە کە له سنورەکەدا لێدراون.
4. دابەزینی ئاستی ئاوی بیرەکان
لە قەزای کەلار ئاوی بیرە ئیرتیوازیەکانی ٥ بۆ ٦ مەتر دابه‌زیون، بەڵام بەڕێوبەری به‌ڕێوبه‌رایه‌تى ئاوی ژێرزەوی گەرمیان دەڵێت: ئاستی ئاوی بیرە قوڵەکان دانەبەزیوە.
هەوراز غازی، دانیشتوی گەڕەکی بنگرد لە قەزای کەلار، بیری ده‌ستیان له ماڵه‌وه هه‌یه، وتى: لەسەرەتا قوڵیی بیرەکەمان کەم بو، بەڵام ئێستا ساڵانە بیرەکەمان قوڵتر دەکەین.
ئارام محەمەد، دانیشتوى گەڕەکی نەورۆز لە ناحیەی رزگاریی، دەڵێت: لە بیری قوتابخانەکەمانەوە بەیەکجاری دیار بو کە ئاستی ئاوی بیرەکەی چەند کەمی کردوە كه كه‌مكردنه‌كه ده‌گاته نزیکه‌ی ٦ مەتر.
محەمەد ئەحمەد، دانیشتوى گوندی گردەگۆزینە، وتی: لەکاتێدا ئەمساڵ بارانەساڵ بوە، بەڵام بیرەکەمان قوڵ کردوە، چونکە بەشی ئەوەی نەکردوە وەک پێشوتر ئاو بدات و بەکاری بهێنین بۆ ماڵەوە.
سامان رەحیم، بەڕێوبەری به‌ڕێوبه‌رایه‌تى ئاوی کەلار، جەخت لەوەدەکاتەوە کە ئاستی ئاوی بیرە ئیرتیوازیەکانیان ٥ بۆ ٦ مەتر کەمی کردوە.
به‌وته‌ى به‌ڕێوبه‌رى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى ئاوی ده‌وروبه‌رى گه‌رمیان، زۆرترین دابەزینی ئاستی ئاو لە قەزای کفری و ناحیەی رزگاریی گوندەکانی ناحیەی قۆرەتون.
نه‌وزاد حه‌مید، وتى: قوڵیی بیرەکانی گەرمیان گەشتۆتە ٢٥٠ مەتر کە ئەمساڵ به‌و قوڵییه بیر لە ناحیەی رزگاریی لێدراوه.
به‌وته‌ى بەڕێوبەری به‌ڕێوبه‌رایه‌تى ئاوی ژێرزەوی گەرمیان، لە ئێستادا قوڵیی بیر لەگەرمیان زیادییکردوە کە لە نێوان ١٠٠ تاوەکو ٢٥٠ مەترە، بەڵام به‌وته‌ى خۆی هێشتا لە شوێنەکانی وەک: پارێزگای سلێمانی وهەولێر باشترین.
حامد جومعە، وتیشی: لە بلۆکی بەردەسور لە قەزای کەلار قوڵی لێدانى بیر گه‌یشتوه‌ته ١٥٠ مەتر، به‌ڵام له ناوه‌ندى قه‌زاكه لە قوڵیی ٨٠ مەتر تاوەکو ١٠٠ مەتر بۆ لێدانی بیر به‌سه.
رێژەى دابه‌زینی ئاستى ئاو لە رزگاریی و بەپێی داتای فەرمانگەی ئاوی ناحیه‌كه، لە نێوان ١ بۆ ١٠ مەتر بوە لەمساڵدا.
به‌پێی داتا فه‌رمییه‌كان، لەقەزای کفری تاوەکو ئێستا ٢ بیر وشکی کردوە، لە رزگاریش یەک بیر، له کەلاریش ئەمساڵ سێ بیری کشتوکاڵی وشکی کردوە و بیری دیکە لێدراون.
به‌ڕێوبه‌رى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى ئاوی ژێرزەوی گەرمیان، دابەزینی ئاستی ئاو بەو جۆرە پەیوەستدەکات بەوەی هەمو ساڵێک ئاستی ئاو لە مانگی ٧ تاوەکو مانگی ٩ کەم دەکات و دواتر ئاساییی دەبێتەوە، وتیشی: چاوەڕی دەکەین ئاوی ژێر زەوی ئاستی بەرزبێتەوە.
عه‌بدولموته‌ڵب ره‌فعه‌ت- مامۆستاى زانكۆی گه‌رمیان و پسپۆڕی بواری ژینگە و ئاو، دەڵێت: ئه‌گه‌رچی هیچ داتایه‌كى فه‌رمیی له‌به‌رده‌ستدا نییه، به‌ڵام به‌پێی به‌دواداچونه‌كانمان قوڵیی بیری ئیرتیوازیی له ساڵانی نه‌وه‌ده‌كانى سه‌ده‌ى رابردودا، لەنێوان ٤٠ بۆ ٥٠ مەتر بوە، بەڵام ئێستا هیچ بیرێکی ئیرتوازی نیە لەو قوڵیە لێبدرێت، بەڵکو قوڵییەکانیان ٧٠ مەتر تێدەپەڕێنێت، قوڵیی بیرە ده‌ستییه‌كانیش "سەتحیەکان= سطحی" ١٨ مەتر زیادی کردوە.
5. كێشه‌كانى به‌كارهێنانى ئاوی دیكه له بری ئاوی ژێرزه‌وی
پسپۆڕێكى بوارى ئاو ئاماژه به‌وه‌ده‌كات به‌هه‌ده‌ردانێكى زۆر هه‌یه له ئاوی ژێرزه‌وی له گه‌رمیاندا، ئه‌مه‌ش مه‌ترسیی له‌سه‌ر ئاینده‌ى ژیان له ناوچه‌كه دروست ده‌كات، هه‌ربۆیه ده‌بێت سه‌رچاوه‌كانى دیكه به‌كاربهێنرێن.
عه‌بدولمته‌ڵب ره‌فعه‌ت- مامۆستای زانكۆ و پسپۆڕی ژینگه و ئاو، وتى: لە ئایندەیەکی نزیکدا مەترسی هەیە لەسه‌ر ئاوی ژێرزەوی گەرمیان بەهۆی فراوانبون و بنیاتنانی پڕۆژەی نیشتەجێبون و پیشەسازی وکشتوکاڵیش کە هەمویان بەشێوەیەک دروستکراون پشت بە ئاوی ژێرزەوی ببەستن، بۆیە ئاستی ئاوی ژێرزەوی توانای پڕکردنەوە ئەم هەمو فراوانبونەی نیە.
زیاتر رونیكرده‌وه: له كه‌لار دا زۆر بە ئاسانی دەتوانرێت تەنها پشت بە ئاوی روباری سیروان ببەسترێت و هیچ پێویستیەک بەئاوی ژێرزەوی نه‌بێت.
له‌باره‌ى ناوچه‌كانى دیكه‌شه‌وه له نمونه‌ى كفری، وتى: ناوچەکانی دیکە كه خاوەنی پۆ‌ند و بەنداون دەتوانن سود لە ئەو ئاوە وەربگیرێت و ئەمەش تەنها پێویستی بەدانانی پاڵاوگە دەبێت.
لە بەرامبەردا، بەڕێوبەری فەرمانگەی ئاوی کفری- حەمید رەشید، پێیوایە ناتوانن پشت به ئاوی سەرزەوی ببه‌ستن به‌هۆی كه‌میی و كوالێتیه‌كه‌یانه‌وه.
وتیشی: ئاوی بەنداوەکە نەشیاوە لە روی خواردنەوە، تاوەکو ئێستاش هیچ پاڵاوگەیەک لەقەزاکەدا نیە، جگه له‌وه‌ش بڕى ئاوه‌كه‌ى كه‌مه، به‌وپێیه‌ى ئه‌و بڕه ئاوه‌ى كه به‌نداوه‌كه ده‌توانێت رۆژانه دابینی بكات ٢ هه‌زار مەتر سێجایه، به‌ڵام ئێمه پێویستمان بە ١٠ هەزار مەتر سێجا ئاوی رۆژانە هەیە.
له‌باره‌ى به‌كارهێنانى ئاوى سه‌رزه‌وی بۆ پرۆژه‌كانى كشتوكاڵ، له‌ئێستادا ٤٢ پڕۆژەی ئاودێری له سنوره‌كه‌دا هه‌یه كه جوتیارەکانی پشت بەئاوی روباری سیروان دەبەستن. به‌وته‌ى مه‌ئه‌یه‌د ئه‌حمه‌د- به‌ڕێوبه‌رى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى ئاودێریی گه‌رمیان، ناتوانرێت پشت بە ئاوی روباری سیروان ببەستن، چونكه وه‌كخۆی وتى: "سەرچاوەی ئاوەکە دورە".
به رای ئه‌و مامۆستایه‌ى زانكۆ، دەبێت زیاتر پشت بەئاوی سه‌ر زه‌وی ببەسترێت بەتایبەت بۆ ئاوی خواردنەوە، لەگەڵیشیدا پڕۆژەکانی ئاودێری فراوانتر بکرێنەوە و کار لەسەر پاڵاوتنی ئاوی پاشەڕۆ بکرێت بۆ پڕکردنەوەی پێداویستییەکان لەبواری پیشەسازی و بیناسازی.
6. لێدانى بیری نایاسایی و كاریگه‌رییه‌كانى
ژماره‌ى ئه‌و بیره ناساییانه‌ى كه له سنورى گه‌رمیاندا هه‌ن، نزیك ده‌بێته‌وه لهو بیرانه‌ى به یاسایی لێدراون.
بەپێی ئامارەکانی ئاوی ژێر زەوی گەرمیان، ژمارەی بیرە نایاسایەکان لە نێوان ١٠٠٠ بۆ ١٥٠٠ بیرە، ئه‌گه‌رچی ئه‌م ژماره‌یه ورد و دروست نییه، چونكه وه‌كو به‌رپرسانى كشتوكاڵ ئاماژه‌ى بۆ ده‌كه‌ن، زۆرجار نازانرێت ئه‌و بیرانه له چ شوێنێكى باخ و كێڵگه‌كاندا هه‌ن و ده‌شاردرێنه‌وه.
ئه‌گه‌رچی لیژنه‌ى ئه‌منیی تایبه‌ت بۆ چاودێریی ئه‌م پرسه دانراوه، به‌ڵام هێشتا هه‌ر سه‌رپێچی و لێدانی بیری نایاسایی به‌رده‌وامه.
هیچ كام له به‌ڕێوبه‌رى پۆلیسی شاره‌وانیه‌كانى گه‌رمیان و به‌رپرسی راگه‌یاندنى قایمقامیه‌تى قه‌زاى كه‌لار، ئاماده‌نه‌بون له‌سه‌ر ئه‌م بابه‌ته قسه‌مان بۆ بكه‌ن.
لێدانی بیری نایاسایی کاری کردوه‌تە سەر ئاستى ئاوی سەرزەوییش.
عەزیز کەریم، به‌ڕێوبه‌رى بەنداوی باوەشاسوار له كفری، وتى: بیری هەڕەمەکی زۆر لێدراون کە چاوپۆشیان لێکراوە، بەتایبەت لە خوار و سەنتەری شاری کفری، ئه‌م بیرانه تادێت ژماره‌یان زیاد ده‌كات، به‌وهۆیه‌شى كه بیره‌كان هیچ دڵنیایەک نیە له‌وه‌ى به ماوه‌ى ٤٥٠ مەتر دوربن له به‌نداوه‌كه‌وه، هه‌ربۆیه ئاوی بەنداوەکە دزە ده‌کات بۆ بیرەکان و لەوێ هەڵده‌مژرێت، ئه‌مه‌ش بەتایبەت لە وەرزی هاویندا واده‌كات ئاستی ئاوی بەنداوەکە دابەزێت كه ئێستا ٢ ملیۆن مەتر سێجا دابەزیوە.
خشتەی ئاماری بیری قوڵ لە ٢٠٠٤ـەوە هەتا ٢٠٢٣
به‌شى سێیه‌م: ده‌ره‌نجام و راسپارده‌كان
یه‌كه‌م: ده‌ره‌نجام
1. هیچ داتایه‌ك نییه له‌باره‌ى یه‌ده‌گى ئاوی ژێرزه‌وی له گه‌رمیاندا، هه‌رچی ئاستی ئاوی بیره‌كانى گه‌رمیانیشه، ئه‌وا به‌پێی ناوچه‌كان جیاوازه (لەقەزای کەلار لە ١٠ مه‌تردا دەگاتە ئاو، لە ناحیه‌ى رزگاری قوڵیی بیرەکان دەگاتە ٤٥ مه‌تر و لە قەزای کفری ده‌گاته ٣٦ مەتر).
2. سێ جۆر ئاوی ژێرزه‌وی له گه‌رمیان هه‌یه (یه‌كه‌م: بیر و كارێز، دوه‌م كانیاو و سه‌رچاوه‌ى سروشتییه و سێیه‌م: ناعور). بیر به‌ربڵاوترینانه و به‌دواى ئه‌ودا ناعور دێت، كارێز له‌ئێستادا نه‌ماوه و كانیاوه‌كانیش وشكبونه‌ته‌وه.
3. ئاوی ژێرزه‌وی له گه‌رمیاندا له پێنج بوارى سه‌ره‌كیی ژیاندا پشتیپێده‌به‌سترێت (خواردنه‌وه و به‌كارهێنانى رۆژانه‌ى ماڵان و هاوڵاتیان، كشتوكاڵ و ئاژه‌ڵداریی، ئاودانى باخچه‌كانى شار و ناحیه‌كان، پرۆژه پیشه‌سازییه‌كان و پرۆژه بیناسازییه‌كان).
4. ئاوی ژێرزه‌وی لهو سه‌رچاوانه‌یه له گه‌رمیاندا زۆر پشتی پێده‌به‌سترێت، جگه له قه‌زاى كه‌لار كه به‌كارهێنانى بۆ خواردنه‌وه و ماڵان كه‌متره له نیوه، له قه‌زا و ناحیه‌كانى تر دا 100% سه‌رچاوه‌ى به‌كارهێنانه.
5. ئاستى ئاوی ژێرزه‌وی به‌راده‌یه‌كى به‌رچاو دابه‌زیوه، ئه‌مه‌ش له‌وه‌دا ده‌رده‌كه‌وێت كه ساڵ دواى ساڵ ئاستى لێدانى بیر قوڵتر ده‌بێته‌وه، هه‌تا ئه‌وه‌ى گه‌شتوه‌ته 250 مه‌تر بۆ بیر له قه‌زاى كفری.
6. ژماره‌ى بیره قوڵه یاساییه‌كان له‌گه‌رمیان (1944) بیره، به‌ڵام ژماره‌ى بیری نایاسایی نازانرێت و له‌لایه‌ن به‌ڕێوبه‌رایه‌تى ئاوی ژێرزه‌وی گه‌رمیانه‌وه به (1500) بیر مه‌زه‌نده ده‌كرێت. ئه‌م بیرانه وایانكردوه ئاستى ئاوی ژێرزه‌وی داببه‌زێت و ته‌نانه‌ت كاریگه‌ری بخاته سه‌ر به‌نداوی باوه‌شاسوار و ئاتى ئاوه‌كه‌یشی دابه‌زێنێت.
7. رێكاره‌كانى حكومه‌ت بۆ لێپێچینه‌وه له بونى بیری قوڵی نایاسایی زۆر لاواز و ناڕۆشنه، جگه له‌وه‌ى رێگری ده‌كات له لێدانى بیری نوێ، لێپێچینه‌وه له‌وانه‌ى رابردو ناكات.
8. هیچ پێوه‌رێكى ئاو له‌سه‌ر بیره قوڵه‌كانى ئاو نییه و هیچ پاره‌یه‌ك نادرێت له‌لایه‌ن ئه‌و كه‌سانه‌وه كه بیری قوڵ لێده‌ده‌ن وه‌كو پاره‌ى ئاو، له‌كاتێكدا ئه‌م پاره‌یه له ماڵاندا وه‌رده‌گیرێت و پێوه‌ریش له‌سه‌ر ئاوی ماڵان دانراوه.
9. به‌وته‌ى شاره‌زایان به‌هه‌ردانێكى زۆری ئاو هه‌یه و گرفت لە سیستەمی بەڕێوبردنی ئاوی ژێرزەویدا هەیە و پلانی دروست و زانستى له‌وباره‌وه بونى نییه.
10. جگه له ئاوی ژێرزه‌وی، ئاوی سه‌رزه‌وی له گه‌رمیاندا هه‌یه، له‌نمونه‌ى روبار و به‌نداو و چه‌مه‌كان، به‌ڵام هه‌ر به زۆری پشت به ئاوی ژێرزه‌وی ده‌به‌سترێت، به رای شاره‌زایان ئه‌مه نه‌نگییه و پێویسته پشتبه‌ستن به ئاوی ژێرزه‌وی كه‌م بكرێته‌وه، له‌كاتێكدا به‌رپرسانى حكومه‌ت ئاماژه به‌وه‌ده‌كه‌ن ناتوانرێت بۆ هه‌مو ناوچه و كه‌رته‌كان سود له ئاوی سه‌رزه‌وی وه‌ربگیرێت و ئه‌و قابیلیه‌ته‌ى نییه.
دوه‌م: راسپارده‌كان
1. وه‌ك زۆر كه‌رتی دیكه، ئه‌م بواره‌ش كێشه‌ى كه‌میی داتاى زانستی و وردی هه‌یه، دیاره بۆ قسه‌كردن له‌سه‌ر هه‌ر بوارێكیش پێش هه‌مو شتێك پێویستمان به كۆكردنه‌وه‌ى داتاى ورد و زانستى و دروست هه‌یه. بۆ هانى حكومه‌ت ده‌ده‌ین كه گرنگیی به‌م لایه‌نه بدات و به‌هاوكارى پسپۆڕانى ناوخۆ و بیانى و زانكۆی گه‌رمیان و به‌ڕێوبه‌رایه‌تییه جیاوازه‌كان، كار بۆ ئه‌نجامدانى روپێویی زانستى بكه‌ن به‌شێوه‌یه‌كى ده‌وریی، بۆ دیارییكردنى كێشه و ئاله‌نگارییه‌كانى ئه‌م كه‌رته به‌شێوه‌یه‌كى زانستی و ورد و دروست.
2. هه‌مو پێدراوه‌كان ئاماژه به خراپبونى به‌رده‌وامى دۆخی ئاوی ژێرزه‌وی ده‌كه‌ن، به‌وه‌ى یه‌ده‌گه‌كه‌ى كه‌مده‌كات و ئاسته‌كه‌ى داده‌به‌زێت، ئه‌مه‌ش ده‌بێت حكومه‌ت راچڵه‌كێنێت و پشتبه‌ستن به‌م ئاوه كه‌مبكاته‌وه، نه‌ك هه‌ر به‌رده‌وام بێت له‌سه‌ر به‌كارهێنانى به‌وشێوه به‌ربڵاوه كه ده‌گاته ئاستى به‌هه‌ده‌ردان.
بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ش پێشنیاز ده‌كه‌ین بۆ حكومه‌ت كه كۆڕ و كۆنفرانسی زانستى ببه‌ستێت و رێگه‌چاره‌ى شیاو له‌میانه‌ى دا بۆ مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ ئه‌م بارودۆخه‌دا بدۆزێته‌وه.
3. پێویسته حكومه‌ت پشتبه‌ستن به ئاوی ژێرزه‌وی كه‌م بكاته‌وه، ئه‌مه‌ش له زۆر رێگه‌وه ده‌بێت، له نمونه‌ى پرۆژه‌كانى نیشته‌جێبون له كه‌لار، له‌بری لێدانى بیری قوڵ كه رێگه ئاسانه‌كه‌یه، ده‌كرێت كۆمپانیای جێبه‌جێكار ناچار بكرێت به دروستكردنى پاڵاوگه له‌سه‌ر روباری سیروان و راكێشانى هێڵی ئاو له روباره‌كه‌وه بۆیان، یان به‌كارهێنان و راكێشانى هێڵی ئاو بۆ كارگه و پرۆژه گه‌وره‌كان له روبار و چه‌م و به‌نداوه‌كانه‌وه.
4. هه‌ستده‌كه‌ین هه‌ماهه‌نگیی نێوان حكومه‌ت لاوازه له لێپێچینه‌وه‌كردن لهو زیاده‌ڕۆییانه‌ى ده‌كرێته سه‌ر ئاوی ژێرزه‌وی به‌تایبه‌تى له لێدانى بیری نایاسایی، ئه‌مه‌ش وایكردوه ئه‌م دیارده‌یه به‌رده‌وام بێت، هه‌روه‌ك لێپێچینه‌وه له‌م دیارده‌یه‌ش لاواز و زۆر جیدیی نییه، به‌تایبه‌تى لهو بیرانه‌ى پێشتر هه‌ڵكه‌نراون.
بۆیه پێشنیاز ده‌كه‌ین به پێكهێنانى لیژنه و بۆردێك له‌سه‌ر ئاستى ئیداره‌ى گه‌رمیان، بۆ مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ ئه‌م كه‌رته و هه‌روه‌ها رێگرییكردنی ته‌واوه‌تى له سه‌رپێچییه‌كان و لێپێچینه‌وه له سه‌رپێچیه‌كانى رابردوش.
5. ئه‌ركى پارله‌مانى كوردستانه كه یاسای نوێ و مۆدێرن بۆ ئیداره‌دانى ئه‌م كه‌رته ده‌ربكات و یاسا كۆنه‌كان هه‌موار بكاته‌وه، به‌شێوه‌یه‌ك پارێزگاریی له‌م سامانه بكات و به‌فیڕۆدانى نه‌هێڵرێت.
6. دانانى پێوه‌ری ئاو بۆ ماڵان و دانه‌نانى له پرۆژه كشتوكاڵی و پیشه‌سازییه‌كان، هه‌م ناعه‌دالیه‌تییه‌كى گه‌وره‌یه، هه‌میش جۆرێكه له به‌هه‌ده‌ردان، بۆیه پێشنیاز ده‌كه‌ین كه وه‌كو یه‌ك هه‌مو یه‌كه و به‌شدارێك پێوه‌رى بۆ دابنرێت و به‌پێی پێویستییش دیاریی بكرێت ئاستى به‌كارهێنانى ئاو چه‌نده و له‌سه‌ر ئه‌و بنه‌مایه نرخى به‌كارهێنان دیاریی بكرێت.