یه‌كه‌ى چاودێریی حكومه‌تى خۆجێی گه‌رمیان، سییه‌مین راپۆرتى مانگانه‌ى بڵاوكرده‌وه كه تایبه‌ته به: "كێشه‌ى پێوه‌رى زیره‌كى كاره‌با له گه‌رمیان".
كلیك لەم فایلەی خواره‌وه بكه بۆ خوێندنه‌وه‌ى راپۆرته‌کە.
له‌میانه‌ى راپۆرته مانگانه‌ییه‌كانى دا، یه‌كه‌ى چاودێریی حكومه‌تى خۆجێی گه‌رمیان، له راپۆرتێكى نوێی دا تیشكی خستوه‌ته‌سه‌ر كێشه‌ى پێوه‌رى زیره‌كى كاره‌با له سنورى گه‌رمیان و له‌سه‌ر زاری هاوڵاتیان و چالاكوانان و به‌رپرسانى حكومه‌ته‌وه، باسی له ورده‌كاری و هۆكارى كێشه‌كه كردوه.
هه‌روه‌ك له كۆتایی راپۆرته‌كه‌ش دا ده‌ره‌نجام و راسپارده‌كانى خۆی له‌باره‌ى ئه‌م كێشه‌یه‌یه‌وه خستوه‌ته‌ڕو.
یه‌كه‌ى چاودێریی حكومه‌تى خۆجێی گه‌رمیان، یه‌كه‌یه‌كى به‌دواداچون و لێكۆڵینه‌وه و چاودێریی رۆژنامه‌وانى سه‌ر به رادیۆی ده‌نگه، به پاڵپشتی سندوقی نیشتمانى بۆ دیموكراسی (NED) ئه‌مریكی، مانگانه راپۆرتێكى ورد و به‌دواداچون له‌باره‌ى بابه‌ت یان پرسێكى په‌یوه‌ندیدار به حكومه‌تى خۆجێی گه‌رمیان بڵاوده‌كاته‌وه، به ئامانجی تیشكخستنه‌سه‌ر ئه‌و بواره و زیادكردنى گرنگیپێدان پێی.
پێشه‌كى:
پێوه‌رى زیره‌كی كاره‌با، پرۆژه‌یه‌كى وه‌زاره‌تى كاره‌بای حكومه‌تى هه‌رێمه، كه تیایدا پێوه‌رى كاره‌باى میكانیكی كۆن ده‌گۆڕێت بۆ پێوه‌رێكى دیجیتاڵی مۆدێرن.
ئه‌م پرۆسه‌یه له بنه‌ڕه‌ته‌وه وه‌ك وه‌زاره‌تى كاره‌با رایگه‌یاندوه، به ئامانجى بره‌ودان بوه به كه‌رتى كاره‌با له‌رێگه‌ى كۆنترۆڵكردنى زیاتری وزهى كاره‌با و رێگریكردن له به‌هه‌ده‌ردانی ئه‌م وزه‌یه و پیاده‌كردنى دادپه‌روه‌ریی.
پرۆژه‌كه له‌گه‌ڵ ئه‌م ئامانجانه‌دا، هه‌ڵگرى چه‌ندین كێشه و گرفتى جیاوازه، كه له‌میانه‌ى ئه‌م راپۆرته‌دا دیارترین ئه‌و كێشانه له ئاستى ناوچه‌ى گه‌رمیان ده‌خه‌ینه‌ڕو.
یه‌كه‌م: ناساندنى پێوه‌رى زیره‌ك و دابه‌شبونى له گه‌رمیان
1. ده‌ستپێكردنى پرۆژه‌ى پێوه‌رى زیره‌ك
عه‌لى حه‌مه‌ساڵه‌ح، سه‌رۆكى لیژنه‌ى وزه وسامانە سروشتیه‌كان و پیشه‌سازى و بازرگانی له په‌رله‌مانى كوردستان ده‌ڵێت: «له كابینه‌ى پێشو بڕیار له‌سه‌ر دانانى پێوه‌رى زیره‌كى كاره‌با دراوه، بودجه‌كه‌ى به گوژمه‌ى نزیكه‌ى 260 ملیۆن دۆلاره كه له پاره‌ى گشتى بۆى ته‌رخان كراوه».
پرۆژه‌ى پێوه‌رى زیره‌كى كاره‌با له ساڵى 2020ـه‌وه رۆشتوه‌ته بوارى جێبه‌جێكردنه‌وه و ده‌ست به دانانى كرا له سنورى ئیداره‌ى گه‌رمیان، له به‌روارى 1ـى 3ـى2021 خوێندنه‌وه‌ى پاره به پێوه‌رى زیره‌ك بۆ هاوڵاتیان گه‌ڕایه‌وه و ده‌ستى پێكرد.
حازم كه‌ریم، به‌ڕێوبه‌رى گشتى كاره‌باى گه‌رمیان باس له‌وه ده‌كات: پرۆژه‌ى پێوه‌رى زیره‌كى كاره‌با بریارى وه‌زاره‌ته، سیسته‌مێكى نێوده‌وڵه‌تیه و پێوه‌ره كۆنه‌كانى كردوه به پێوه‌رێكى دیجیتاڵى نوێ.
2. هۆكارى دانانى پێوه‌رى زیره‌ك
به‌ڕێوبه‌رى كاره‌باى گه‌رمیان باس لەوە دەکات یه‌كێك له هۆكاره‌كانى دانانى پێوه‌رى زیره‌كى كاره‌با ئه‌وه‌یه ئه‌م پێوه‌ره زیره‌كه سه‌رچاوه‌ى به‌رهه‌مهێنانى یه‌ك سه‌رچاوه‌یه و هیچ جیاوازیه‌كى نه‌هێشتوه‌ته‌وه له خوێندنه‌وه‌یدا، به‌ڵام پێوه‌ره كۆنه‌كان چه‌ندین سه‌رچاوه‌ى هه‌بو و به‌هه‌ده‌ردانى كاره‌باى زۆر بوه، وه‌ك: نه‌خوێندنه‌وه‌ى پێوه‌ر و گۆڕینى پێوه‌ر و زۆر خوێندنه‌وه‌ى، به‌ڵام پێوه‌رى زیره‌كى كاره‌باى زیره‌ك ده‌ستكارى ناكرێت و راسته‌وخۆ په‌یوه‌ندى به وه‌زاره‌تى كاره‌باوه هه‌یه له رێگه‌ى سێرڤه‌رى تایبه‌ته‌وه.
هاوكات به‌ڕێوبه‌رى كاره‌باى گه‌رمیان وتیشى: ئه‌م پرۆژه‌یه نوێ نیه له كابینه‌ى 5 و 6ى حكومه‌تى هه‌رێمه‌وه قسه‌ى له‌سه‌ر كراوه.
3. دیاریكردنى نرخی كاره‌با
به‌پێى ئه‌و خشته‌یه‌ى كه به‌رده‌ستى یه‌كه‌ى چاودێرى حكومه‌تى خۆجێى گه‌رمیان كه‌وتوه له به‌ڕێوبه‌رایه‌تى گشتى كاره‌باى گه‌رمیان، نرخى خه‌رج كردنى كاره‌باى به دینار دیارى كردوه وه‌ك: (ماڵان، بازرگانى، كشتوكاڵى، پیشه‌سازى و میرى)، به‌پێى خه‌رجكردنى كیلۆواته به‌تایبه‌ت بۆ ماڵان كه له 18 دیناره‌وه ده‌ست پێده‌كات تاوه‌كو 241 دینار.
٤. كاره‌باى گه‌رمیان دابه‌شبوه بۆ 4 گروپ
به‌ڕێوبه‌رى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى كۆنترۆڵى كاره‌باى گه‌رمیان، ده‌ڵێت: كاره‌باى گه‌رمیان دابه‌ش بوه بۆ 4 گروپ، 3 له‌و گروپانه بۆ سه‌نته‌رى شارى كه‌لار و كفرى و ناحیه‌ى رزگاریه، یه‌كێك له گروپه‌كانیش بۆ لادێكانه كه پێدانى كاره‌بایان جێگیره له كاتژمێر 2ـى دوانیوه‌ڕۆوه پێیان ده‌درێت بۆ 7ـى به‌یانى.
سۆران محه‌مه‌د نورى، وتیشی: دواتر گروپى Aو Bو Cمان هه‌یه بۆ قه‌زاكانى كه‌لار و كفرى و ناحیه‌ى رزگاری، به‌پێى ئه‌و خشته‌ى كه دامان ناوه رۆژانه 6 بۆ 8 كاتژمێر كاره‌با ده‌بڕێت، كه بۆ هه‌ر رۆژه و گروپێكه.
فاكته‌ره‌كانى پێدانى كاره‌باى نیشتمانى به گه‌رمیان ده‌گۆڕێت، به‌جۆرێك له سه‌ر به‌رهه‌مهێنانى كاره‌بایه له كوردستان كه چه‌ند دابه‌ش بكه‌ن، له ئێستادا به‌شى گه‌رمیان 4.7%ـه، ئه‌مه له كاتێكدایه هه‌ر بڕه كاره‌بایه‌ك به‌رهه‌م بهێنرێت ئه‌و رێژه به‌ر گه‌رمیان ده‌كه‌وێت، هه‌ندێكجاریش كه به‌رهه‌مهێنان كه‌م ده‌كات، ئه‌و رێژه‌یه‌ش كه ده‌درێت به گه‌رمیان به‌هه‌مانشێوه كه‌م ده‌كات.
به‌ڕێوبه‌رى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى كۆنترۆڵى كاره‌باى گه‌رمیان هێماى بۆ ئه‌وه‌شكرد: له تواناماندایه رۆژانه 15 بۆ 16 كاتژمێرڤكاره‌با بده‌ین به هاوڵاتیان، بۆیه كه به‌رهه‌مهێنان كه‌مبو كاتژمێره‌كانى كاره‌باش كه‌م ده‌بێته‌وه.
٥. دابه‌شبونى پێوەری زیره‌ك له گه‌رمیان دا
«له سنورى ئیداره‌ى گه‌رمیان پێوه‌رى زیره‌ك له %90ى قه‌زا و ناحیه‌كان دانراوه، جگه له ناحیه‌ى شێخ ته‌ویل و لادێكان، به‌تایبه‌ت له سه‌نته‌رى قه‌زاى كه‌لار ته‌نها ناوبازاڕ ماوه، چونكه پێویستى به سیانه‌كردن هه‌یه و زۆر جه‌نجاڵه، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ش ده‌بێت شوێنى تایبه‌ت هه‌بێت سه‌عاتى پێوه‌ره‌كه‌ى له‌سه‌ر دابنێین، ئه‌گه‌رچى بۆ شوێنه تایبه‌ته‌كانى بازاڕ دانراون». حازم كه‌ریم، به‌ڕێوبه‌رى گشتى كاره‌باى گه‌رمیان واى وت.
ده‌شڵێت: له هه‌ندێك لادێی وه‌كو: به‌رلوت و تازه‌دێش دانراوه، بۆ ئه‌وانى دیكه‌ش داواى پێداویستیمان كردوه بۆمان دابین بكه‌ن بۆ ئه‌وه‌ى ده‌ست به دانانى بكه‌ین، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا له هه‌ندێك لادێ گرفتى تۆڕه‌كانمان هه‌یه پێویستى به چاكسازیه له‌سه‌ر هێله‌كانى كاره‌با، بۆیه پشكنینمان بۆ كردون بۆ ئه‌وه‌ى چاكسازى تێدا بكه‌ین».
له نێو هه‌ر پێوه‌رێكى كاره‌با سیمكارتى تایبه‌تى كۆمپانیاى زه‌ینى تێدا جێگیركراوه كه راسته‌وخۆ په‌یوه‌ندى به وه‌زاره‌تى كاره‌باوه هه‌یه بۆ چاودێرى كردن و داتاكردنى خه‌جكردنى كاره‌با له‌لایه‌ن هاوڵاتیانه‌وه، به‌ڵام له لادێكانى سنورى گه‌رمیان گرفتى سیگناڵی تۆڕی «شه‌به‌كه‌ى» زه‌ین هه‌یه.
به‌ڕێوبه‌رى گشتى كاره‌باى گه‌رمیان له‌مباره‌یه‌وه باس له‌وه‌ده‌كات: كۆمپانیاى زه‌ین گرێبه‌ستى له‌گه‌ڵ وه‌زاره‌تى كاره‌با هه‌یه له هه‌ر شوێنێك پێوه‌ر دانرا ده‌بێت سیگناڵی په‌خشى بگه‌یه‌نێته ئه‌و شوێنه، بۆیه ئه‌ركى ئێمه ته‌نها دانانى پێوه‌ره‌‌كه‌یه، كه سیگناڵ و شه‌به‌كه نه‌بو سه‌روى خۆمان ئاگادارده‌كه‌ینه‌وه له بونى ئه‌و گرفته.
به‌پێى ئامارێكى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى گشتى كاره‌باى گه‌رمیان كه له به‌رواى 9-12-2022وه به‌ستنى پێوه‌رى زیره‌كى كاره‌با ده‌ستى پێكردوه له قه‌زا و ناحیه‌كانى سنوره‌كه به‌مشێوه‌یه‌یه:
پێوه‌رى 1ph بۆ ماڵانه و 40 ئه‌مپێر كاره‌با ده‌دات، به‌ڵام پێوه‌رى 3ph تایبه‌ته به شوێنه گه‌وره‌كانى وه‌ك ماركێت و شوێنى پیشه‌سازى و دوكان كه 90 ئه‌مپێره، ئه‌م ئه‌مپێرانه‌ش ده‌توانرێت كه‌م و زیاد بكرێت به‌پێى ئه‌و كاتژمێرانه‌ى كه كاره‌با ده‌درێت.
٦. ژماره‌ى هاوبه‌شانى كاره‌با
به‌پێى ئه‌و ئاماره‌ى لای به‌ڕێوبه‌رایه‌تى گشتى كاره‌باى گه‌رمیانە، ژماره‌ى هاوبه‌شانى كاره‌با له سنوره‌كه‌دا بریتیه له 78767 هاوبه‌ش، 67832 هاوبه‌ش پێوه‌رى زیرەکی بۆ به‌ستراوه.
7. شوێنه بازرگانیه‌كان تاچه‌ند پێوه‌ریان بۆ دانراوه؟
حازم كه‌ریم، به‌ڕێوبه‌رى گشتى كاره‌باى گه‌رمیان ده‌ڵێت: «له ناوچه‌ى پیشه‌سازى كه‌لار و كفرى پێوەر دانراون، باخه‌كانى سنورى ئیداره‌ى گه‌رمیانیش به‌شێكیان بۆمان داناون له‌گه‌ڵ گوندى شێخ له‌نگه‌ریش، بۆیه ئه‌مه ئیشێكى به‌رده‌وامه و كۆتایى نایه‌ت، چونكه ماڵ زیاد ده‌كات، شوێنى بازرگانى و كشتوكاڵى زیاد ده‌كات ده‌بێت پێوه‌ریشی بۆ ببه‌سترێت».
8. وه‌زاره‌تى كاره‌با سیسته‌مێكى بۆ ئاگاداربون له كاركردنى پێوه‌ر داناوه
به‌پێى به‌دواداچونه‌كانى یه‌كه‌ى چاودێرى جكومه‌تى خۆجێى گه‌رمیان، وه‌زاره‌تى كاره‌با له رێگه‌ى سیسته‌مێكه‌وه راسته‌وخۆ ئاگاداره له كردنه‌وه‌ى ئه‌و پێوه‌ره‌ى كه بۆ ماڵان دانراوه، چونكه مانگانه ده‌زانێت كه داتاى خه‌رج كردنى كاره‌باى هه‌بوه یان نا.
حازم كه‌ریم، به‌ڕێوبه‌رى گشتى كاره‌باى گه‌رمیان ده‌ڵێت: «سیسته‌مێكى نوێى وه‌زاره‌تى كاره‌با هه‌یه كه مانگانه هه‌مو زیاده‌ڕه‌وییه‌كانى شاره‌كان ده‌نێردرێته‌وه بۆمان، به جۆرێك ئه‌گه‌ر پێوه‌ره‌كه لێبكرێته‌وه له هه‌ر ماڵێك راسته‌وخۆ ئاگادارده‌كرێینه‌وه له چ شوێن و گه‌ڕه‌كێكه پێمان ده‌ڵێن به‌دواداچون بكه‌ین، چونكه راسته‌وخۆ په‌یوه‌ندى به وه‌زاره‌ته‌وه هه‌یه، دواى 30 رۆژ جارێك خوێندنه‌وه به پێوه‌ر سفر ئه‌بێته‌وه، ئه‌م سیسته‌مه‌ش ته‌نها بۆ ئه‌و ماڵانه‌یه كه پێوه‌ریان بۆ به‌ستراوه».
دوه‌م: كێشه‌كانى پێوه‌رى زیره‌ك
1. زۆرى هاتنه‌وه‌ى پاره به پێوه‌رى زیره‌كى كاره‌با
«پێش ئەوەی پێوەری زیرەک دابنرێت مانگانە زۆرترین پارە بهاتایەتەوە بۆمان ٦٠ بۆ ٧٠ هەزار دینار بوە، کە چی لە ئێستادا تەنها بۆ سێ مانگ بری ٥٥٥ هەزار دینارمان بۆ هاتوەتەوە».محەمەد حەمە ئه‌مین، هاوڵاتی لە شاری کەلار واى وت.
وتیشی: ئەمە لە کاتیکدایە هەمان ئەو پێداویستیانەمان هه‌یه کە پێشتر بەکارمان هێناون و کاری پێ ئەکەین.
خاوه‌نكارێك ده‌ڵێت: له‌وه‌ته‌ى پێوه‌رى زیره‌كه كاره‌با ده‌ستى به كاركردوه، به كاركردنى چه‌ند گلۆپێكى روناكى زیاتر له 1 ملیۆن دینارم بۆهاته‌وه‌ته‌وه.
چیمه‌ن محه‌مه‌د، خاوه‌نى فرۆشگاى ترشیاتى سۆما له كه‌لار ده‌ڵێت: «له‌وه‌ته‌ى وه‌رگرتنى پاره بوه به پێوه‌رى زیره‌ك، 1 ملیۆن و 500 هه‌زار دینارم بۆ هاتوه‌ته‌وه، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا هیچ بڕه پاره‌یه‌ك قه‌رزار نه‌بوم و 2 جار كارمه‌ندى وه‌رگرتنى پاره هاتوه ته‌سلیمم كردوه».
ده‌شڵێت: له كاتێكدا دوكانه‌كه‌ى من كه ترشیاتى تێدایه نابێت گه‌رمى تێدا كاربكات، هیچ سپلتم كار پێنه‌كردوه و له‌گه‌ڵ ئامێرى ترى گه‌رم كه‌ره‌وه، ئه‌وه‌ى كار ئه‌كات ته‌نها 2 به‌ڕاد و چه‌ند گڵۆپێكى روناكیه كارى پێ ئه‌كه‌م.
«له ماوه‌ى 3 مانگدا 900 هه‌زار بۆ ده‌رمانخانه‌كه‌م و 700 هه‌زار بۆ تاقیگه‌كه‌م هاتوه‌ته‌وه، له كاتێكدا كاره‌كه‌ى ئێمه ته‌نها گڵۆپى روناكى و لید و ئامێرى پشكنینى ئاساییه، نه ئامێرى حه‌دادیه و نه كۆسره كارى تێدا كردوه». ماهیر مه‌هداوى عادل، خاوه‌نى نۆرینگه‌ى پاشا له كه‌لار واى وت.
هێماى بۆ ئه‌وه‌شكرد: له كاتێكدا هیچ پاره‌یه‌ك قه‌رزار نه‌بوم، چونكه له سه‌ره‌تاى ساڵى نوێوه 1 ملیۆن و 200 هه‌زار دینار قه‌رزار بوم ئه‌وه‌شم سفر كردوه، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا له‌و كاته‌وه‌ى پێوه‌رى زیره‌ك خراوه‌ته كار سپلیته‌كه‌شم لابردوه.
له‌به‌رامبه‌ردا، حازم كه‌ریم، به‌ڕێوبه‌رى گشتى كاره‌باى گه‌رمیان هێماى بۆ ئه‌وه‌كرد: «هاتنه‌وه‌ى پاره به پێوه‌ر كێشه‌یه‌كى نیه، چونكه ئه‌و پێوه‌رە هى یه‌ك كارگه‌یه، هه‌ر هاوڵاتیه‌كیش گله‌ى هه‌یه له هاتنه‌وه‌ى زۆرى پاره ده‌توانێت سه‌ردانمان بكات، له‌به‌ر ئه‌وه‌ى ئێمه ئامێرى پشكنینى ئه‌و پێوه‌ره‌مان هه‌یه كه فه‌رمانبه‌رمان هه‌یه سه‌ردانى ماڵان ده‌كات به‌و ئامێره به‌راوردى ئه‌و ژماره‌ى كه له‌سه‌ر كاغه‌زه‌كه‌یه و ئه‌و ژماره‌ى كه له پێوه‌ره‌كه‌دایه ده‌خرێته به‌رده‌ستى».
وتیشى: چاوه‌ڕێی كه‌وتنه‌كارى به‌رنامه‌یه‌كی «داتا سۆفتوێرێك» دەکەین كه 30 رۆژ جارێك خوێندنه‌وه‌ى پێوه‌ر بۆ هاوڵاتیان دێته‌وه.
هاوكات، عادل جه‌لال، به‌ڕێوبه‌رى وزه له به‌ڕێوبه‌رایه‌تى گشتى كاره‌بای گه‌رمیان، وتى: پێوه‌رى زیره‌ك هه‌ڵه ناكات، هه‌ر هه‌ڵه‌یه‌كیش هه‌بێت له بڕى پاره‌كان كه دێته‌وه به‌ڕێوبه‌رایه‌تیمان ده‌سه‌ڵاتى هه‌یه تاوه‌كو 5 ملیۆن دینار هه‌ڵه چاك بكات، به‌ڵام له ئه‌و بڕه به سه‌ره‌وه‌ى ئاراسته‌ى وه‌زاره‌ت ده‌كرێت و به‌پێى رێنماییه‌كان چاكى ده‌كات.
2. كه‌مكردنه‌وه‌ى ئه‌مپێره‌كانى كاره‌با
هاوڵاتیان باس له‌وه‌ده‌كه‌ن كه‌مكردنه‌وه‌ى ئه‌مپێره‌كانى كاره‌با كێشه‌ى بۆ دروست كردون، به‌جۆرێك پێداویستیه‌كانیان پڕناكاته‌وه و به‌به‌رده‌وامى كاره‌باكه‌یان دێته خواره‌وه.
محەمەد حەمە ئەمین، هاوڵاتی لە کەلار وتی: «سەرەتا بانگەشەی ئەوەیان دەکرد کە کارەبا زیاد ئەبێت و ٦٠ ئەمپێرە، کەچی کارەبا زیاد نه‌بو، بگره ئەمپێرەکەش کەم کرایەوە بۆ ٤٠ ئەمپێر دواتر بۆ ٣٠، ئەمەیە خزمتەکەیان بو بۆ خەڵک؟!».
وتیشی: سەرباری ئەوەی کە شتێک دادەگیرسێنین دێتە خوارەوە و کێشەی بۆ دروست کردوین، بۆیە ژیان بەو شێوەیە ناڕوات.
هاوكات، چیمه‌ن محه‌مه‌د، خاوه‌نى فرۆشگاى ترشیاتى سۆما له شارى كه‌لار ده‌ڵێت: «چه‌ند جارێك كاره‌باكه‌م داكه‌وتوه، له كاتێكدا دوكانه‌كه‌ى من هێنده پێداویستى تیا نیه كه ئاوا بێته خواره‌وه له چاو هه‌ندێك شوێنى دیكه.
«چه‌ند جارێك كاره‌باكه‌مان هاتوه‌ته خواره‌وه و په‌یوه‌ندیم به به‌ڕێوبه‌رایه‌تى كاره‌باوه كردوه بۆیان هه‌ڵكردوینه‌ته‌وه، هه‌روه‌ها ڤۆڵتیه‌شى خراپ و لاوازه، ئه‌مه‌ش ناره‌زایه‌تى زۆرى هاوڵاتیانى به‌دواى خۆیدا هێناوه نازانین ئه‌مه تاكه‌ى به‌رده‌وام ئه‌بێت؟». ماهیر مه‌هداوى عادل، خاوه‌نى نۆرینگه‌ى پاشا له كه‌لار واى وت.
له‌به‌رامبه‌ردا، حازم كه‌ریم، به‌ڕێوبه‌رى گشتى كاره‌باى گه‌رمیان ده‌ڵێت: «ئه‌م پێوه‌ره تواناى پێدانى 60 ئه‌مپێر كاره‌باى هه‌یه، به‌ڵام پار ساڵ مانگى 6 وه‌زاره‌تى كاره‌با بریاریدا بكرێت به 40 ئه‌مپێر بۆ ئه‌وه‌ى كاتژمێره‌كانى كاره‌با زیاتر ببن، دوابه‌دواى ئه‌وه‌ش ئه‌مساڵ له سه‌ره‌تاى مانگى 1ـى بۆ 1ـى3 كردى به 30 ئه‌مپێر به‌هۆى زۆرى خواست و كه‌مى كاتژمێره‌كانى كاره‌باوه، به‌ڵام له دواى ئه‌و به‌رواره زیادى كرده‌وه بۆ 40 ئه‌مپێر».
وتیشى: كاتێك ده‌كرێت به 60 ئه‌مپێر كه ده‌بێت 24 كاتژمێر كاره‌با بدرێت به هاوڵاتیان، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا پاره‌ى زیاتر بۆ هاوڵاتیان دێته‌وه ئه‌گه‌ر زیاتر بكرێت.
3. گرفتى هێنانه خواره‌وه‌ى «قاطعی» كاره‌با
له‌به‌رامبه‌ر داكه‌وتنى پێوه‌ره‌كانیان، هاوڵاتیان به‌مه‌به‌ستى دوباره هه‌ڵبونه‌وه‌ى كاره‌باكه‌یان، په‌نا ده‌به‌نه به‌ر هێنانه خواره‌وه‌ى «قاتعى» گشت كۆڵان یان گه‌ره‌كه، ئه‌مه‌ش كێشه‌ى بۆ هاوڵاتیان دروست كردوه، به جۆرێك پێداویستى ماڵان سوتاوه به‌و هۆیه‌وه، به‌ڕێوبه‌رى كاره‌باى گه‌رمیانیش ده‌ڵێت: تاوه‌كو ئێستا نه‌مانتوانیوه ئیجرائات بكه‌ین، چونكه هاوڵاتیان هاوكارمان نه‌بوه.
حازم كه‌ریم، به‌ڕێوبه‌رى گشتى كاره‌باى گه‌رمیان باس له‌وه ده‌كات: «ئێمه نه‌مانتوانیوه هیچ ئیجرائاتێكى یاساى بكه‌ین به‌رامبه‌ر ئه‌و هاوڵاتیانه‌ى كه كێشه‌یان دروست كردوه بۆ هاوڵاتیان به هێنانه خواره‌وه‌ى قاتعه‌كانه‌وه، چونكه بۆمان كۆنترۆڵ ناكرێت و زیاتر له 2 هه‌زار محاویله به‌س له كه‌لار بونى هه‌یه به‌مه‌ش ده‌كاته زیاتر له 4 هه‌زار قاتع، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا فه‌رمانبه‌رمان كه‌مه له كاتێكدا 40 هه‌زار به‌س هاوبه‌ش له قه‌زاى كه‌لار بونى هه‌یه».
ده‌شڵێت: هاوڵاتیان ئاماده نین ناوى ئه‌و كه‌سانه‌مان بده‌نێ كه كارێكى له‌و شێوه‌یه ده‌كه‌ن.
4. كێشه‌ى دره‌نگ هاتنه‌وه‌ى پسوڵه‌ى كاره‌با
یه‌كێك له‌و كێشانه‌ى كه له كه‌رتى كاره‌با دا هه‌یه، دره‌نگ هاتنه‌وه‌ى پسوڵه‌ى كاره‌بایه، ئه‌مه‌ش واده‌كات پاره‌كه له‌سه‌ر هاوڵاتيان كه‌ڵه‌كه بكات.
سالار ئه‌حمه‌د، ماسته‌ر له كاره‌با و مامۆستاى كۆلێژی ته‌كنیكی كه‌لار، وتى: یه‌كێك له كێشه‌كان ئه‌وه‌یه چه‌ند مانگ جارێك پاره دێته‌وه له برى مانگێك جارێك، به‌مه‌ش بڕێكى زۆر پاره كۆده‌بێته‌وه و هاوڵاتیان وا هه‌ست ده‌كه‌ن زۆریان بۆ هاتوه‌ته‌وه.
به‌ڕێوبه‌رى كاروبارى وزهى گه‌رمیان ده‌ڵێت: ده‌وامنه‌كردنى فه‌رمانبه‌ر و دواكه‌وتنى موچه‌وه وایكردوه وه‌رگرتنى پاره‌ى كاره‌با به مانگانه نه‌بێت، له كاتێكدا هه‌مو مانگێك خوێندنه‌وه به پێوه‌ر دێته‌وه بۆ ئێمه.
عادل جه‌لال، به‌ڕێوبه‌رى كاروبارى وزه له به‌ڕێوبه‌رایه‌تى گشتى كاره‌باى گه‌رمیان، وتى: «له ئێستادا سیسته‌مه‌كه به هه‌مو شێوه‌یه‌ك ئاماده‌یه كه مانگانه پاره بۆ هاوڵاتیان بگه‌ڕێته‌وه، چونكه هه‌مو مانگێك خوێندنه‌وه دێته‌وه بۆ ئێمه، به‌ڵام به‌هۆى كه‌مى ده‌وامكردنى فه‌رمانبه‌ران و دواكه‌وتنى موچه وایكردوه فریا نه‌كه‌وین مانگانه بێت».
ده‌شڵێت: له سنورى ئیداره‌ى گه‌رمیان 59 ژمێره‌مان «عه‌داد» هه‌یه بۆ كۆكردنه‌وه‌ى پاره، ئه‌و رێژه‌یه‌شى كه هه‌یه ئه‌گه‌ر به رێكى ده‌وام بكرێت و موچه له كاتى خۆى بدرێت، ئه‌وه به‌سه بۆ ئه‌وه‌ى كۆكردنه‌وه‌ى پاره بكرێت به مانگانه.
«پێش به‌ستنى پێوه‌رى زیره‌كى كاره‌با ئه‌و پسوڵانه‌ى كه فه‌رمانبه‌ره‌كانمان دابه‌شیان ده‌كرد به‌سه‌ر ماڵان و شوێنه‌كانى دیكه‌ش له‌لاى خۆمان چاپ ده‌كرا، له دواى 28ـى2ـى 2021 كه كار به پێوه‌رى زیره‌كى كاره‌با ده‌ستى پێكردوه، چاپكردنى پسوڵه‌كان بوه به مه‌ركه‌زى و له هه‌ولێر چاپ ده‌كرێت». عادل جه‌لال، واى وت.
5. بونى هه‌ڵه له خوێندنه‌وه‌ى پسوڵه
له‌ماوه‌كانى رابردودا زیاد له هاوڵاتیه‌ك باسیان له‌وه‌كرد كه هه‌ڵه‌ى گه‌وره و ناسروشتى له خوێندنه‌وه‌ى كاره‌باكه‌یان كراوه، ئه‌مه‌ش دواى ده‌ستبه‌كاربونى پێوه‌رى زیره‌ك.
دیارترین حاڵه‌تیش له‌مباره‌یه‌وه، هاتنه‌وه‌ى بڕی ٥٤ ملیۆن دینار بو بۆ ماڵێك له قه‌زاى كفری.
له‌باره‌ى ئه‌م حاڵه‌ته‌وه، عادل جه‌لال، به‌ڕێوبه‌رى كاروبارى وزه له به‌ڕێوبه‌رایه‌تى گشتى كاره‌بای گه‌رمیان، وتى: «ئه‌و هاوڵاتیه‌ى قه‌زاى كفرى كه پسوڵه‌كه‌ى بڵاوكرایه‌وه و بڕى 54 ملیۆن دینارى بۆ هاتبوه‌وه، پێش پێوه‌رى زیره‌ك بوه، چونكه پێشتر هه‌بوه فه‌رمانبه‌ر هه‌ڵه‌ى كردوه له داخڵكردنى بڕى خه‌رج كردنى كاره‌باكه، ئه‌وه‌شى كه رویدا له قه‌زاى كفرى به هه‌ڵه تۆماركرابو و به وردبینیشى هه‌ر به‌و شێوه‌یه ده‌رچوبو و سفرێكى بۆ زیاد كرابو، دواتر چاره‌سه‌ر كرا و هه‌ڵه‌كه چاك كرا».
هێماى بۆ ئه‌وه‌شكرد: ئه‌و فه‌رمانبه‌ره‌ى كه هه‌ڵه‌ى كرد سزای ئیداریی درا و سزاكه‌شى ئینزار بوه.
6. كێشه‌ى په‌یوه‌ندییكردن
یه‌كێك له رێگه چاره‌كان كه به‌ڕێوبه‌رایه‌تى كاره‌باى گه‌رمیان هه‌نگاوى بۆ ناوه بۆ روبه‌ڕوبونه‌وه‌ى گرفتى داكه‌وتنى كاره‌با، دانانى سیسته‌مێكى پەیوه‌ندیه كه رۆژانه هاوڵاتیان ده‌توانن سودى لێببینن و راسته‌وخۆ كاره‌باكه‌یان بۆ ده‌گه‌ڕێته‌وه.
وه‌ك هه‌ندێك له هاوڵاتیان باسی ده‌كه‌ن، ئه‌م سیسته‌مه به‌شى پێویست كارناكات و ته‌نها دو ژماره دانراوه بۆ ناوچه‌یه‌كى گه‌وره‌ى وه‌كو گه‌رمیان.
له‌به‌رامبه‌ردا، سۆران محه‌مه‌د نورى، به‌ڕێوبه‌رى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى كۆنترۆڵى كاره‌باى گه‌رمیان، هاوكات لێپرسراوى سه‌نته‌رى په‌یوه‌ندی گه‌رمیان Call Center باس له‌وه ده‌كات: «سیسته‌مى كه له به‌ڕێوبه‌رایه‌تى كاره‌باى گه‌رمیان بۆ ماوه‌ى ساڵێكه كارا بوه 24 كاتژمێر به‌رده‌سته و 2 ژماره ته‌له‌فۆنى تایبه‌تى بۆ دانراوه».
وتیشى: به‌ڵام گرفتى كه‌مى فه‌رمانبه‌رمان هه‌یه كه 6 كه‌سن و هه‌ر رۆژه و دانه‌یه‌كیان 24 كاتژمێر له ده‌وامدايه و وه‌ڵامى په‌یوه‌ندى هاوڵاتیان ده‌داته‌وه، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا هاوڵاتیان به‌رده‌وام باس له‌وه‌ده‌كه‌ن په‌یوه‌ندى وه‌ڵام نادرێته‌وه به‌و شێوه‌یه نیه، چونكه یه‌ك كه‌سه جارى واهه‌یه 2 په‌یوه‌ندى پێكه‌وه دێت، بۆیه 2 فه‌رمانبه‌ربن كێشه‌كه چاره‌سه‌ر ده‌بێت.
سه‌باره‌ت به دره‌نگ هه‌ڵدانه‌وه‌ى كاره‌با له‌رێگه‌ى ئه‌و سیسته‌مه‌ى دانراوه، هێماى بۆ ئه‌وه‌شكرد: ئه‌م سیستەمه وەهایە كه‌سێك كه په‌یوه‌ندى ده‌كات لانیكه‌م هه‌تاوه‌كو كاره‌باكه‌ى بۆ هه‌ڵده‌درێته‌وه 5 خوله‌كى پێویسته، چونكه تا داخڵى سیسته‌مه‌كه ده‌بێت و ژماره‌كه‌ى پێوه‌ره‌كه داخڵ ده‌كات، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ش ده‌بێت ره‌زامه‌ندى هه‌ڵدانه‌وه وه‌ربگرێته‌وه دواتر كاره‌باكه دێته‌وه.
سه‌باره‌ت به‌وه‌ى رۆژانه هاوڵاتیان تا چه‌ند په‌یوه‌ندى به سه‌نته‌ره‌كه‌وه ده‌كه‌ن، لێپرسراوى سه‌نته‌ره‌كه باسى له‌وه‌شكرد: «به‌پێى رۆژ كه‌وتوه، به‌تایبه‌ت له مانگى 1 بۆ مانگی ٣ کە بڕی کارەبا کرا به 30 ئه‌مپێر، رۆژانه زیاتر له 100 په‌یوه‌ندیمان بۆ ده‌هات، به‌ڵام له‌و ماوه‌ى دواتر كه ئه‌مپێر زیادكرایه‌وه رۆژانه 15 بۆ 20 په‌یوه‌ندیمان بۆ دێت.
سێیه‌م: هه‌ڵسه‌نگاندن بۆ پرۆژه‌ى پێوه‌رى زیره‌ك
1. چالاكوانێك: پێوه‌رى زیره‌ك سودى نه‌بوه
چالاكوانێك باس له‌وه‌ده‌كات پێوه‌رى زیره‌كى كاره‌با له به‌رژه‌وه‌ندى حكومه‌ت بوه نه‌ك هاوڵاتى، چونكه بڕیار وابو كاتژمێره‌كانى كاره‌با زیاد ببێت، به‌ڵام نه‌بو.
ئاری عزەدین، چالاکوان لە گەرمیان باس لەوە دەکات: پێوەری زیرەکی کارەبا بە گشتی زیانی بۆ هاوڵاتیان هەبوە و لە بەرژەوەندی حکومەتە، چونکە بڕیار وابو کارەبا زیاد ببێت هاوڵاتیانیش ئومێدیان بەوە هەبو، کەچی بە پێچەوانەوە کاره‌با کەمیکرد و نرخی کارەباش زیادی کرد.
وتیشی: هۆکاری زیادبونی پارەی کارەباش دەگەڕیتەوە بۆ کۆمەڵێک هۆکار، یەکێک لەوانە خراپی و دەقیق نەبونی پێوەرەکانە لە کاتی خوێندنەوەی، هاوکات دابەزاندنی ڤۆڵتیه کە وادەکات کیلۆوات زیاد بکات، سەرباری ئەوەشی کە سێ مانگ جارێک پسولەی کارەبا دێتەوە ئەمەش پارەکە زیاد دەکات و کۆدەبێتەوە.
هێمای بۆ ئەوەشکرد: لە ئێستادا ناڕەزایەتیەکان لەسەر پێوەری کارەبا زیاد دەکات، بەجۆرێک رەنگە لە داهاتودا زیاتر بکات سەرئەنجام بگات بە لێکردنەوەی.
وتیشی: «لە ئێستادا کارەبا مەرکەزیە و کاربەدەستانی ناوچەکە هیچ دەسەڵاتێکیان نیە لە زیادکردن و کەم کردنی کارەبا لە سنورەکەدا، بەڵکو تەنها دەسەڵاتی سزادانی هاوڵاتیانیان هەیە».
دەشڵێت: پێوەری زیرەک تەنها بۆ ئەوەبو بڕی کارەبا لە هاوڵاتیان کەم بکەنەوە و بیفرۆشنەوە و بازرگانی پێوەبکەن وەکو بەنزین و بوارەکانی تر.
2. حكومه‌ت: پێوه‌رى زیره‌ك سودی زۆر بوه
له‌به‌رامبه‌ردا به‌ڕێوبه‌رى گشتى كاره‌بای گه‌رمیان، جه‌خت له سودی پێوه‌ره‌كه ده‌كاته‌وه.
حازم كه‌ریم، وتى: به‌پێى ئه‌و ئامارانه‌ى كه هه‌ن به‌فیرۆچونى كاره‌با نزيكه‌ى %14 كه‌م بوه‌ته‌وه به‌هۆى پێوه‌رى زیره‌كه‌وه.
له كۆى 76 هه‌زار هاوبه‌ش له سنورى ئیداره‌ى گه‌رمیان 66 هه‌زارى پێوه‌رى زیره‌كى كاره‌با دانراوه، ته‌نها 10 هه‌زار هاوبه‌ش ماوه‌ته‌وه، ئه‌مه به‌پێى ئامارێكى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى گشتى كاره‌باى گه‌رمیان.
حازم كه‌ریم، به‌ڕێوبه‌رى گشتى كاره‌باى گه‌رمیان باس له‌وه ده‌كات: «به‌پێى داتاكان بێت %44ـى كاره‌با له پشت پێوه‌ره‌وه براوه بۆ ماڵان، به‌ڵام له‌و كاته‌وه‌ى پێوه‌رى زیره‌ك دانراوه كه‌م بوه‌ته‌وه بۆ %30، بۆیه ئه‌گه‌ر له %100 پێوه‌ر ببه‌سترێت ئه‌بێت رێژه‌كه كه‌م ببێته‌وه بۆ %15».
به‌رپرسێكى تری كاره‌با، جه‌ختى له‌وه‌كرده‌وه زیاده‌ڕۆیی به‌هۆی پێوه‌رى زیره‌كه‌وه كه‌میكردوه.
عادل جه‌لال، به‌ڕێوبه‌رى كاروبارى وزه له به‌ڕێوبه‌رایه‌تى گشتى كاره‌باى گه‌رمیان، وتى: «له‌وكاته‌وه‌ى پێوه‌رى زیره‌كى كاره‌با دانراوه 7767 هاوبه‌ش زیادى كردوه و كه به نایاسایى كاره‌بایان راكێشاوه‌ته ماڵه‌وه، به‌و رێژه‌یه‌ش بێت كه له‌به‌رده‌ستى ئێمه‌دایه 525 زیاده‌ڕه‌وى كه‌می كردوه».
3. پسپۆڕێكى كاره‌با: پێوه‌رى زیره‌ك لایه‌نى باشى زیاتره وه‌ك له خراپ
پسپۆڕێكى كاره‌با جه‌خت له‌وه ده‌كاته‌وه پێوه‌رى زیره‌كى كاره‌با لایه‌نى باشى زیاتره وه‌ك له خراپ، به‌تایبه‌ت هۆكارێكى باشه بۆ نه‌هێشتنى زیاده‌ڕه‌وى كه له ساڵانى پێشوتر بونى هه‌بوه.
سالار ئه‌حمه‌د، ماسته‌ر له ئه‌ندازیارى كاره‌با و مامۆستا له كۆلێژى ته‌كنیكى كه‌لار، باس له‌وه ده‌كات: «پێوه‌رى زیره‌كى كاره‌با هیچ خراپیه‌كى نیه، به‌ڵام چه‌ند هۆكارێك هه‌ن كه وایكردوه هاوڵاتیان به خراپ دایبنێن، به‌جۆرێك پێوه‌رى زیره‌كى كاره‌با ناتوانرێت ده‌ستكارى بكرێت وه‌ك پێوه‌ره‌كانى دیكه كه ده‌ستكارى ده‌كرا و بڕێكى كه‌م پاره بۆ هاوڵاتیان ده‌هاته‌وه».
سه‌باره‌ت به لایه‌نه باشه‌كانى پێوه‌رى زیره‌كى كاره‌با، ئه‌و پسپۆڕه هێماى بۆ ئه‌وه‌شكرد: ئه‌م پێوه‌ره زیاده‌ڕه‌وى نه‌هێشتوه كه به شێوه‌ى نایاسایى هه‌بو له پێشتردا، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا رێگاى له كه‌مكردنه‌وه‌ى به‌فیڕۆچونى كاره‌با گرتوه له‌لایه‌ن هاوڵاتیانه‌وه كه پێشتر گرفتێكیان نه‌بوه له به‌كارهێنان.
چواره‌م: چی بكرێت؟
چالاكوانێك: نرخى كاره‌با كه‌مبكرێته‌وه
«چارەسەر ئەوەیە کە پێویستە حکومەت نرخی کیلۆوات کەم بکاتەوە، هاوکات بڕی کارەباش زیاد بکات و هەمو مانگێک پسولەی کارەبا بگەڕێتەوە بۆ ئەوەی پارە کۆنەبێتەوە لەسەر هاوڵاتیان». ئاری عزەدین، چالاکوان لە گەرمیان وا دەڵێت.
وتیشی: ئەگەر ئەمە چارەسەر نەبێت پێویستە هاوڵاتیان هەڵوێست وەربگرن و پێوەرەکان لێ بکەنەوە، چونکە لە بەرژەوەندی ئەوان دا نیە.
حكومه‌ت: ده‌بێت خه‌ڵكى هۆشیار ببنه‌وه
هاوكات، حازم كه‌ریم، به‌ڕێوبه‌رى گشتى كاره‌باى گه‌رمیان، ده‌ڵێت: ته‌نها چاره‌سه‌ر ئه‌وه‌یە كه ده‌بێت هاوڵاتیان هۆشیار ببنه‌وه و خه‌رجكردنى كاره‌با كه‌م بكه‌نه‌وه، به جۆرێك سپلیتێك كارپێبكرێت وه‌ك له 5 سپلیت، ئه‌گه‌رنا ئه‌وه كیلۆوات زیاتر خه‌رج ده‌كات، به‌مه‌ش كاره‌باكه‌ى دائه‌كه‌وێت، داكه‌وتنى كاره‌با و زۆرهاتنه‌وه‌ى پاره‌ش په‌یوه‌ندى به پێوه‌ره‌كه‌وه نیه، به‌ڵكو به‌هۆی خه‌رجكردنه‌وه‌یه.
ئه‌ندامێكى پارله‌مان له‌باره‌ى كێشه‌كانى پێوه‌رى زیره‌كه‌وه قسه‌ده‌كات
ئه‌ندامێكى پارله‌مانى كوردستان باس له‌وه‌ده‌كات له‌باره‌ى كێشه‌كانى پێوه‌ره‌كه‌وه له‌گه‌ڵ وه‌زاره‌تى كاره‌با گفتوگۆیان كردوه، ئه‌وانیش قسه‌ى خۆیان هه‌یه.
عه‌لى حه‌مه ساڵه‌ح، سه‌رۆكى لیژنه‌ى وزه وسامانە سروشتیه‌كان و پیشه‌سازى و بازرگانی له په‌رله‌مانى كوردستان وتى: ئێمه چه‌ندینجار له‌گه‌ڵ وه‌زاره‌تى كاره‌با كۆبونه‌وه‌مان كردوه، وه‌زاره‌ت ئامانجیان هه‌یه له‌م بابه‌ته، یه‌كێك له‌وانه ژماره‌یه‌كى ئیجگار زۆرى به‌شداربوى كاره‌با هه‌یه له ده‌ره‌وه‌ى پێوه‌رى كاره‌با كه سه‌رپێچیه، ده‌ڵێن تاوه‌كو ئێستا نزیكه‌ى30 هه‌زار سه‌رپێچیمان بڕیوه.
وتیشی: یه‌كێكى دیكه‌ش له ئامانجه‌كانیان یه‌كسانیه له به‌كارهێنانى كاره‌با كه له سه‌قفێكدا راى ده‌گرن و ناهێڵن له‌و رێژه‌یه زیاتر به‌كارى بهێنن.
له‌باره‌ى كێشه‌كانى ئه‌م پێوه‌ره و گله‌یی هاوڵاتیان، به‌تایبه‌تى له زۆر هاتنه‌وه‌ى پاره‌ى كاره‌با، عه‌لی حه‌مه‌ساڵح وتى: هاتنه‌وه‌ى پاره سیسته‌مێكى ترى وه‌زاره‌تى كاره‌بایه و په‌یوه‌ندى به پێوه‌ره‌وه نیه، بۆ هه‌ر جارێكیش به‌دواداچونمان كردوه له كێشه‌كانى په‌یوه‌ندیدار به‌م پێوه‌ره، وه‌ڵامى وه‌زاره‌ت ئه‌وه‌یه ئه‌ڵێن ئێمه سیسته‌مى به‌شداریكردنمان هه‌یه و ده‌توانن پەیوه‌ندى بكه‌ن.
داوایشی كرد ئه‌و هاوڵاتیانه‌ى گله‌ییان هه‌یه له كه‌مى ئه‌مپێره‌كان و كێشه‌ى دیكه، له فه‌رمانگه كاره‌باكه‌ى خۆیه‌وه به‌دواداچون بكەن كه ئامێرێكى تایبه‌ت به پشكنین هه‌یه بۆ ئه‌و مه‌به‌سته.
ده‌ره‌نجام و راسپارده‌كان
یه‌كه‌م: ده‌ره‌نجام
1. پرۆسه‌ى دانانى پێوه‌رى پێوه‌رى زیره‌ك له گه‌رمیاندا به باشی چوه‌ته پێشه‌وه، به‌شێوه‌یه‌ك نزیكه‌ى 90%ـى قه‌زا و ناحیه‌كان پێوه‌رى زیره‌كیان بۆ دانراوه.
2. پرۆسه‌كه له‌لادێكان دا كه‌متر ئه‌نجام دراوه، هه‌روه‌ك له‌لادێكان دا كێشه‌ى نه‌بونى سیگناڵی تۆڕی په‌یوه‌ندییكردنیش هه‌یه.
3. پێوه‌رى زیره‌ك له سنورى گه‌رمیاندا، چه‌ند كێشه‌یه‌كى سه‌ره‌كی هه‌یه، كه له‌م خاڵانه‌ى لایخواره‌وه كورتى ده‌كه‌ینه‌وه:
ا. هاوڵاتیه‌كى زۆر گله‌ییان له‌وه هه‌یه كه له‌دواى به‌ستنى پێوه‌رى زیره‌كه‌وه، پاره‌ى كاره‌بای زۆریان بۆ دێته‌وه، له‌مڕوه‌وه گومانیان هه‌یه. ئه‌گه‌رچی به‌رپرسانى كاره‌با ره‌دی ده‌كه‌نه‌وه هیچ گۆڕانكارییه‌ك له نرخی كاره‌بادا هاتبێته ئاراوه.
ب. له‌كاتێكدا یه‌كێك له پاڵنه‌ره‌كانى كاركردن به‌م سیسته‌مه ئه‌وه‌بو كه بڕی پێدانى كاره‌با زیاد بكرێت، كه‌چى له ماوه‌ى پێدانى كاره‌بادا شتێكى ئه‌وتۆ نه‌گۆڕا، هه‌روه‌ك له بڕی پێدانه‌كه‌ش خراپتر بو، به‌وه‌ى سه‌ره‌تا كرا به 40 ئه‌مپێر و پاشان كه‌مكرایه‌وه بۆ 30 ئه‌مپێر و دواتر گه‌ڕێنرایه‌وه 40 ئەمپێر.
ت. هه‌ر ماڵێك زیاتر له‌و 30-40 ئه‌مپێره به‌كاربهێنێت، كاره‌باكه‌یان ده‌كوژێته‌وه به‌شێوه‌یه‌كى خۆكرد «ئۆتۆماتیكی» و دواى ماوه‌یه‌ك هه‌ڵده‌بێته‌وه، به‌ڵام هاوڵاتیان گله‌ییان له‌وه‌هه‌یه كه زۆرجار دواى ئه‌و ماوه‌یه‌ى كه دانراوه كاره‌باكه‌یان هه‌ڵنابێته‌وه، یان هه‌ندێكیان چاوه‌ڕێ ناكه‌ن هه‌ڵبێته‌وه، بۆیه په‌نا ده‌به‌نه به‌ر هێنانه خواره‌وه‌ى «قاتعی» گشت كاره‌بای ئه‌و گه‌ڕه‌ك یان كۆڵانه، ئه‌مه‌ش مه‌ترسی و لێكه‌وته‌ى هه‌یه.
پ. هاوڵاتیان له‌كاتى بونى كێشه‌دا به‌تایبه‌ت له هاتنه‌خواره‌وه و كوژانه‌وه‌ى كاره‌باكانیان، په‌نا بۆ سه‌نته‌رى په‌یوه‌ندییكردن ده‌به‌ن، به‌ڵام ئه‌م سه‌نته‌ره له‌گه‌رمیان ستافى كه‌مه و ناتوانێت به‌ده‌م داواى هه‌مو په‌یوه‌ندیه‌كانه‌وه بێت.
د. دره‌نگ هاتنه‌وه‌ى پسوڵه‌ى كاره‌با، هه‌روه‌ها بونى هه‌ڵه كه هه‌ندێكجار هه‌ڵه‌كان زه‌ق و گه‌وره‌ن، له‌و كێشانه‌ن كه هاوڵاتیان نیگه‌رانى له‌باره‌یانه‌وه ده‌رده‌بڕن. ئه‌گه‌رچی حكومه‌ت باس له‌وه‌ده‌كات به‌هۆی نه‌بونى ستافی پێویست و بایكۆته‌وه دره‌نگ پسوڵه‌كان دێته‌وه، بۆ هه‌ڵه‌كانیش باس له‌وه‌ده‌كات ئیجرائات كراوه و هه‌ڵه‌كان قابیلی چاره‌سه‌رن.
4. حكومه‌ت ده‌ڵێت پێوه‌رى زیره‌ك له به‌رژه‌وه‌ندی هه‌موانه، به‌ڵام ئه‌م په‌یامه وا به هاوڵاتیان نه‌گه‌یشتوه و به‌گشتى نیگه‌رانیه‌ك له‌ناو هاوڵاتیاندا هه‌یه له‌باره‌ى ئه‌وه‌ى پێوه‌رى زیره‌ك ته‌نها زیانى بۆ ئه‌وان هه‌یه. ده‌شڵێن: ده‌بێت نرخی كاره‌با كه‌م بكرێته‌وه كه ته‌ریب بێت به ژیانى خه‌ڵكى، هه‌روه‌ك كارێكیش نه‌كات كه قه‌رز له‌سه‌ر هاوڵاتیان كه‌ڵه‌كه بكات.
5. به‌وته‌ى به‌رپرسانى كاره‌با، پێوه‌رى زیره‌ك رێژه‌ى زیاده‌ڕۆیی له سنورى گه‌رمیان كه‌مكردوه‌ته‌وه، به‌شێوه‌یه‌ك پێشتر %44ـى كاره‌با له پشت پێوه‌ره‌وه براوه بۆ ماڵان، به‌ڵام له‌و كاته‌وه‌ى پێوه‌رى زیره‌ك دانراوه كه‌م بوه‌ته‌وه بۆ %30.
6. حكومه‌ت باس له‌وه‌ده‌كات ئه‌م پێوه‌ره هۆكاره بۆ ئه‌وه‌ى هاوڵاتیان كاره‌با به فیڕۆ نه‌ده‌ن، پسپۆڕێكى كاره‌باش جه‌خت له‌سه‌ر ئه‌م رایه ده‌كاته‌وه و ده‌ڵێت: رێگاى له كه‌مكردنه‌وه‌ى به‌فیڕۆچونى كاره‌با گرتوه له‌لایه‌ن هاوڵاتیانه‌وه كه پێشتر گرفتێكیان نه‌بوه زۆر خەرجکردن و به‌كارهێنان.
دوه‌م: راسپارده‌كان
1. بونى پێوه‌ری زیره‌ك و دیجیتاڵی به ستاندارده نوێیه جیهانیه‌كان، هه‌نگاوێكى زانستى گرنگه چ بۆ دابه‌شكردنى باشترى وزه، بۆ رێگریكردن له‌و كێشه ته‌كنیكی و كوموكورتیانه‌ى له‌م بواره‌دا روده‌ده‌ن. به‌ڵام پێوه‌ره‌كه هه‌ڵگرى هه‌ندێك كێشه‌یه، كه پێویست به‌وه ده‌كات حكومه‌ت هه‌نگاوى خێراتر و بنبڕتریان له‌باره‌وه بنێت.
له‌مڕوه‌وه هانى حكومه‌ت ده‌ده‌ین كه هه‌ڵسه‌نگاندێكى فراوان و گشتى بۆ پرۆسه‌كه بكات و هه‌روه‌ها كۆبونه‌وه و كۆنفرانسی تایبه‌ت گرێبدات بۆ چاره‌سه‌ركردنى كه‌موكورتیه‌كانی.
2. پێویسته حكومه‌ت راستگۆ بێت له‌و به‌ڵێنانه‌ى كه له‌باره‌ى پێوه‌ره‌كه‌وه به خه‌ڵكى داوه، له‌وانه‌ش: زیادكردنى ماوه‌كانى پێدانى كاره‌بای نیشتمانى. به‌پێچه‌وانه‌وه ئه‌مه لێكه‌وته‌ى خراپی ده‌بێت.
3. سنورداركردنى بڕی كاره‌با، ئه‌گه‌رچی ده‌وترێت بۆ ئه‌وه‌یه ماوه‌یه‌كى زۆرتر كاره‌با به هاوڵاتیان بدرێت، به‌ڵام به‌لای هاوڵاتیانه‌وه مایه‌ى نیگه‌رانییه، ئه‌م كێشه‌یه بێگومان له هاوین دا زیاتر ده‌بێت له گه‌رمیان.
بۆیه پێشنیاز ده‌كه‌ین ره‌چاوى دۆخی ناوچه‌كه بكرێت و بڕی كاره‌بای ناوچه‌كه زیاتر بكرێت له‌كاتى پێویست و وه‌رزه گه‌رمه‌كان دا.
4. حكومه‌ت ده‌بێت ئالیه‌تێكى باشتر بۆ چاره‌سه‌رى كێشه‌ى داكه‌وتنى كاره‌بای ماڵان به‌هۆی زیاتر به‌كارهێنانى كاره‌با بدۆزێته‌وه، به‌شێوه‌یه‌ك كه زوتر هه‌ڵبێته‌وه و كێشه و نیگه‌رانى لێنه‌كه‌وێته‌وه، چونكه هه‌ندێكجار كاره‌باكه پاش كوژانه‌وه‌ى هه‌ر هه‌ڵنابێته‌وه، یاخود ئه‌و ماوه‌یه‌ى كه دانراوه بۆ هه‌ڵبونى كاره‌باكه زۆره، ئه‌مه‌ش واده‌كات هاوڵاتی په‌نا بۆ هێنانه خواره‌وه‌ى «قاتعی» گشتى كاره‌بای كۆڵان و گه‌ڕه‌كه‌كه ببات، كه ئه‌مه‌ش زیانی زۆرى ده‌بێت.
5. دره‌نگهاتنه‌وه‌ى پسوڵه‌ى كاره‌با، واده‌كات پاره‌یه‌كى زۆر له‌سه‌ر هاوڵاتیان كه‌ڵه‌كه ببێت، ئه‌مه‌ش بارگرانیه‌كى زۆر ده‌بێت بۆیان. بۆیه پێویسته چاره‌سه‌رى ئه‌م كێشه‌یه بكرێت.
ره‌نگه به‌شێكى كێشه‌كه‌ش ئه‌وه بێت كه پسوڵه‌كه له‌هه‌ولێر چاپ ده‌بێت و دابه‌ش ده‌بێت، ئه‌مه‌ش فشاری زۆر ده‌خاته سه‌ر چاپخانه یان ئه‌و به‌شه‌ى په‌یوه‌ندیداره به‌م بابه‌ته‌وه، بۆیه ده‌كرێت له‌ئاستى پارێزگا و ئیداره سه‌ربه‌خۆكان، به‌ش و چاپخانه‌ى تایبه‌تیان بۆ بكرێته‌وه به‌مه‌به‌ستى زوتر چاپكردنى پسوڵه‌كان، یان په‌نابردن بۆ رێگه‌ى ئه‌لیكترۆنى كه هاوڵاتى له بڕی پسوڵه‌كه‌ى ئاگادار بكرێته‌وه.
6. ئه‌و رێژه‌یه‌ى له زیاده‌ڕۆیی كه‌مكراوه‌ته‌وه مایه‌ى خۆشحاڵیه، به‌ڵام ده‌بێت هه‌وڵه‌كان به‌رده‌وام بن به‌م ئاقاره، هه‌روه‌ك پرۆسه‌كه هه‌مو ناوچه و جێگه‌كان بگرێته‌وه به‌بێ جیاكارى.
له‌باره‌ى (یه‌كه‌ى چاودێریی حكومه‌تى خۆجێی گه‌رمیان)ـه‌وه
یه‌كه‌یه‌كى رۆژنامه‌وانى و به‌دواداچونى تایبه‌تى رادیۆی ده‌نگه به پاڵپشتی سندوقی نیشتمانى بۆ دیموكراسی ئه‌مریكی (NED) ساڵی 2017 دامه‌زراوه، كارى چاودێرییكردنى حكومه‌تى خۆجێیی گه‌رمیان ئه‌نجام ده‌دات به‌مه‌به‌ستى په‌ره‌دان به‌كاره‌كانیان و هه‌روه‌ها بره‌ودان به پرۆسه‌ى چاودێرییكردن و شه‌فافیه‌ت و پته‌وكردنى په‌یوه‌ندیی نێوان هاوڵاتى و ده‌سه‌ڵات و دروستكردنى لێكتێگه‌یشتنێكى باشتر بۆ په‌ره‌دانى زیاتر به خزمه‌تگوزاریه‌كان.
* ئامانجى یه‌كه
1. بره‌ودان به پرۆسه‌ى چاودێرییكردن وه‌كو بنه‌مایه‌كى گرنگ له پیاده‌كردنى حكومه‌تی پێشكه‌وتو و دیموكراسی.
2. دروستكردنى كۆده‌نگى له‌گه‌ڵ ده‌زگا حكومیه‌كان به‌مه‌به‌ستى دروستكردنى فشار بۆ ئه‌نجامدانى پرۆژه‌ى خزمه‌تگوزاریی بۆ ده‌ڤه‌ره‌كه.
3. به‌دواداچونكردن بۆ كێشه‌و گرفته‌كان و ده‌ستنیشانكردنیان و ئاراسته‌كردنى بۆ لایه‌نه فه‌رمیه‌كان، به‌مه‌به‌ستى چاره‌سه‌ركردنیان.
4. دروستكردنى رایه‌ڵه‌و پته‌وكردنى له‌نێوان هاوڵاتیان و حكومه‌ت دا، هه‌روه‌ها هێنانه ئاراى لێكتێگه‌یشتنێكى باشتر له‌نێوان هه‌ردولا له‌روى دابینكردنى خزمه‌تگوزاریه‌كانه‌وه.